FYBA Sociology Marathi Semester 1-munotes

Page 1

1IeìkeÀ -1
meceepeMeem$ee®ee Heefj®e³e
(INTRODUCTION OF SOCIOLOGY)
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎ<ì³es
1.1 ÒemleeJevee
1.2 meceepeMeem$ee®³ee Go³ee®eer HeeMJe&Yetceer
1.3 meceepeMeem$ee®ee Go³e
1.4 meceepeMeem$ee®ee DeLe&
1.5 meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee
1.6 meceepeMeem$ee®eer Meem$eer³e JewefMe<ìîes
1.7 meceepeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesve
1.7. 1ÒekeÀe³e&Jeeoer ¢ef<ìkeÀesve
1.7. 2mebIe1.7. 3Deeblejef¬eÀ³eelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve
1.7. 4ìerkeÀelcekeÀ efme×eble / efJeJes®eveelcekeÀ efme×eble
1.7. 5FlejmeceepeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesve
1.8 meejebMe
1.9 DeY³eemee®es ÒeÍve
1.0 GefÎ<ì³es
1.meceepeMeem$ee®eer DeesUKe keÀ©ve osCes.
2.meceepeMeem$ee®ee Meem$eer³e DeY³eeme keÀjCes.
3.meceepeMeem$ee®eer ceeefnleer efceUJetve %eeveele Yej keÀjCes.
4.meceepeMeem$ee®e e efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesveelcekeÀ DeY³eeme keÀjCes.
5.meceepeMeem$ee®ee cegueYetle IeìkeÀeb®ee meefJemlej DeY³eeme keÀjCes.
1.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
meceepeMeem$eeefJeDeLe& DeeHeCeeme mecepeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 2

2meeceeefpekeÀ mebyebOe ne meceepeMeem$ee®ee ÒecegKe DeY³eeme efJeJesieUsHeCe ,l³ee®eer e fveefce&leer, l³ee®es HeefjCeece, l³eeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³ee Jeiewjs DeveskeÀ yeeyeeR®ee
DeY³eeme meceepeMeem$eele kesÀuee peelees. J³ekeÌleerefMeJee³e meceepeeuee Je meceepeeefMeJee³e J³ekeÌleeruee DeLe&
veener. ceeveJeer iejpesceOetve meceepee®eer efveefce&leer Peeuesueer Deens. meceepeele efvecee&Ce nesCeejs ceev eJeer HejmHej
mebyebOe, ef¬eÀ³ee -Deeblejef¬eÀ³ee, meeceeefpekeÀ mebyebOe, meeceeefpekeÀ Ieìvee, meeceeefpekeÀ mecem³ee, J³ekeÌleer
Jele&ve, l³eeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ ³eeb®eer ceeefnleer IesC³eemeeþer meceepeMeem$ee®ee DeY³eeme
keÀjleele.
mecee peMeem$e ns efJeefJeOe meeceeefpekeÀ Meem$eeb®³ee ³eeoerle cenÊJee®es þjues Deens. keÀejCe Flej
Meem$eeb®³ee DeY³eemeekeÀefjlee ce³ee&oe Deens. Goe. Fefleneme, Yetieesue, DeLe&Meem$e, ceevemeMeem$e DeMee
efJeefJeOe Meem$eebvee efJeefMe<ì IeìkeÀeb ®ee DeY³ee me keÀjeJee ueeielees, HeCe meceepeMeem$eeceO³es meceepee®ee
meJee¥iee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
meceepeMeem$ee®es pevekeÀ cnCetve Dee@iemì keÀe@cì ³eeb®eer DeesUKe Deens Je l³eebveer ÒeLece
meceepeMeem$ee®ee Jew%eeefvekeÀ He×leerves DeY³eemener kesÀ uee Deens. DeMee ³ee cenlJe HetCe& meceepeMeem$ee®eer
ceeefnleer Heg{erueÒeceeCes Heenlee ³esF&ue.
1.2meceepeMeem$ee®³ee Go³ee®eer HeeMJe&Yetceer
peiee®³ee Feflenemeele Òee®eerve Je ceO³e³egieerve keÀeUeleerue efJeefJeOe mebmke=Àleer efJeefJeOe efJe® eejJeble
Oece&-mebmLeeHekeÀ lelJeJesÊes cenekeÀJeer DeMee efJeodJeeveebveer ceeveJeer meceepeeyeÎue efJe®eej ceeb[ues ye@yeerefue³eve
mebmke=ÀleerceOeerue nccetjeyeer ³eeb®eer keÀe³eoemebefnle Huesìes ³ee ûeerkeÀ efJe®eejJebleeves ’ efjHeefyuekeÀ “³ee
ûebLeeceO³es veeiejer meceepeeyeÎue ceeefnleer efoueer Deens. veerleerMeem$e Je jep³eMeem$e ³ee ûebLeele
De@efjmìe@ìue Dee@ve peefmìme ³ee ûebLeele jesceve efJe®eejJeble efmemesjes ³eebveer lelJe%eeve jep³eMeem$e keÀe³eoe
ns cetueYetle efJe®eej ceeb[ues Deens.
®eerveceOeerue keÀvHe̳etefMeDeme efJe®eej Yeejleeleerue meeefnl³eeceO³es Jeso, GHeefvemce=leer, Jee*dce³ e, jecee³eCe, ceneYeejle, yeew× Jee*dce³e, pewve Jee*dce³e, keÀewefìu³ee®es DeLe&Meem$e,
Meg¬eÀe®ee³ee&®es veereflemeej, Deye tue-Hetpeue ³eeb®ee Ssve -S-DekeÀyejer ûebLee®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
³eeceO³es meeceeefpekeÀ efJe®eej nesles.
³egjesHeceO³es jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ #es$eele ceesþs yeoue Ie[tve Deeues. ÖeWÀ®e
jep³e¬eÀe bleer, DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀe bleer, MenjerkeÀjCeeleerue Jee{, Yeeb[JeueMeener®ee Go³e, DeeO³eeeflcekeÀlesHes#ee
JeemleJelee l³eeletve Oecee&®es Je®e&mJe keÀceer nesCes ³eecegUs meeceeefpekeÀ peerJeve {JeUtve efveIeeues. ³eecegUs
Je®e&mJe keÀceer nesCes ³eecegUs meeceeefpekeÀ peerJeve {JeUtve efveIeeues. ³eecegUs Dee@iemì keÀe@cì®es ieg© meWì
efmece@ve ³eebveer meeceeefpekeÀ peerJeveeleerue mecem³ee DeeefCe Ieìveeb®ee DeY³eeme keÀjCeeje SKeeoe ûebLe
DemeeJee Demes efJe®eej ceeb[ues.
³ee meJe& HeeMJe&YetceerJej Dee@iemì keÀe@cìves Dee O³eeeflcekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeHeemetve meceepeMeem$eeuee
JesieUs kesÀues.munotes.in

Page 3

31.3 meceepeMeem$ee®ee Go³e (ORIGIN TO SOCIOLOGY)
Dee@iemì keÀe@cìves DeeHeu³ee Hee@efPeefìJn efHeÀuee@mee@HeÀer ³ee ûebLee®³ee Heefnu³ee leerve Yeeieele
meceepeMeem$eekeÀjerlee meece eefpekeÀ YeeweflekeÀMeem$e (Social Physics )ner meb%ee GHe³eesieele
DeeCeueer Hejbleg De@[e@uHeÀ efHeÀJeìuesì ³ee yesefupe³ece efJeodJeeveeves DeeHeuee SkeÀe efveyebOeele (Essay on
Social Physics )efueefnuee neslee cnCetve keÀe@cìuee meeceeefpekeÀ Yeewefle keÀ Meem$ee®³ee veeJeele yeoue
keÀjeJee ueeieuee. F.me. 1839 ceO³es Òeefme× Peeuesu³ee Hee@efPeefìJn efHeÀuee@mee@HeÀer ³ee ûebLeeb®³ee ®eewL³ee
Yeeieele Dee@iemì keÀe@cìves meJe&ÒeLece meceepeMeem$e ³ee Meyoe®ee JeeHej kesÀuee cnCetve ³ee®e JesUsuee
mecee pee®ee Meem$eer³e He×leerves DeY³eeme kesÀuee. cnCetve Dee@iemì keÀe@cì ³eebvee meceepeMeem$ee®es pevekeÀ
cnCeleele. ³eeveblej meceepeMeem$e ne mJeleb$e DeY³eeme efJe1.4 meceepeMeem$ee®ee DeLe& (MEANING OF SOCIOLOGY )
meceepeMeem$e ns SkeÀ DeeOegefvekeÀ efJe%eeve Deens. meceepeMeem$e ns Fbûepeerleerue Sociology
³ee Meyoe®ee cejeþer DevegJeeo Deens. Sociology ne Meyo ue@efìve YeeYeeAssociate or Companion or Socicatas Society DeeefCe (Logos) cnCepes
Meem$e efkebÀJee efme×eble Science or Theory or Study cnCepes meesefMe³eesuee@peer
(Sociology) ³ee MeyoeLee&®ee DeLe& meceepe efJe%eeve efkebÀJee Meem$e Demee Deens .
meesmee³eìme cnCepes p³eeb®³ee menJeemeele jenlees lees meceepe nes³e. `ueesieme' (Logos)
³ee®ee DeLe& efJe®eej Meyo mebJeeo Demee Demeuee lejer keÀesCel³eener Meem$ee®³ee veeJee®³ee MesJe쮳ee Yeeieele
Òel³e#e cnCetve JeeHejC³eele Deeuee. ³ee®ee DeLe & ueesieme cnCepes Meem$e efkebÀJee efJe%eeve nes³e. ³ee oesve
Meyoeb®³ee SkeÀef$ele mebOeer®ee DeLe& cnCepes meceepee®ee DeY³eeme keÀjCeejs Meem$e cnCepes meceepeMeem$e
nes³e.
ceeveJeer meceepe ne Meyo ceeveJeer mecetnekeÀjerlee JeeHejuee Deens. ns mHe <ì keÀjCes cenÊJee®es
Deens. mebHetCe& efJekeÀeme DeJemLee kesÀJeU cee veJeer meceepeele®e Demeles, Flej HeMegHe#eeb®³ee mecetnele efJekeÀeme
DeeefCe mebIeìve efometve ³esle veener. ceeveJeeves DeeHeu³ee me=peveMeerue yeg×erceÊes®ee meeceeefpekeÀ efJekeÀeme
kesÀuee Deens. Òel³eskeÀ ceveeJeer mecetnebveer mJele:®eer mJeleb$e JewefJeO³eHetCe& mebmke=Àleer efvecee&Ce kesÀueer Deens.
³eecegUs meceepeMeem$ee®es DeO³e³eve keÀjCes cenÊJee®es Deens. l³eekeÀjerlee meceepeMeem$eele efJeefJeOe
meceepeMeem$e%eebveer kes Àuesu³ee J³eeK³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes cenÊJee®es Deens.
1.5 meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee
meceepeMeem$e ns meceepee®es Meem$eer³e DeO³e³eve keÀjCeejs Meem$e Deens. lejer efJeefJeOe
meceepeMeem$eer³e efJe®eejJebleebveer efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesveeletve meb% ee ceeb[u³ee Deensle.
1) Dee@iemì keÀe@cì ’meceepeMeem$ee®ee DeY³eeme ne meeceeefpekeÀ j®evee Je l³eeceO³es JesUesJesUer nesCeejs
HeefjJele&ve Je l³ee®es nesCeejs otjieeceer HeefjCeece ³eeb®³eeMeer efveie[erle Deens.“munotes.in

Page 4

42) n@jer pee@vmeve (Harry Johnson) ’meceepeMeem$e ns meeceeefpekeÀ mecetnemebyebOeer®es Meem$e
Deens.“ (Sociology is the Science that deals with social groups. )
3) ce@keÀDee³eJnj DeeefCe Hespe (Maciver & Page) ’meeceeefpekeÀ mebyebOe ne®e meceepeMeem$ee®ee
DeY³eemee®ee efJerelation ship.” )
4) nsvjer HesÀDej®eeFu[ (Henri Fairchild) ’meceepeMeem$e cnCepes ceeveJe Je ceeveJeer He³ee&JejCe
³eeb®³ee HejmHej mebyebOee®ee DeY³eeme nes³e. ““Sociology is the study of man and
his human environmen t and their relations to each other.”
5) cee@jerme efievmeyeie& (Morris Ginsberg) ’mLetueceeveeves ceeveJee®³ee Deeblejef¬eÀ³ee Je
DeeblejmebyebOe DeeefCe l³eeb®eer keÀejCes Je HeefjCeece ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes cnCepes meceepeMeem$e“ (“In
the broadest se nse sociology is the study of human interactions
and interrelations heir.” )
6) efieef[ipe (Giddihas) ’meceepeMeem$eele mebHetCe& meceepee®es J³eJeefmLeleerjerl³ee JeCe&ve DeeefCe
mHe<ìerkeÀjCe keÀjC³eele ³esles.“ (“Sociology is the systematic description
and explanation of society as viewed is a whole.” )
7) efkebÀyeeue ³ebie (Kimball Yang) ’mecetneleerue ceeveJeeb®³ee Jele&CetkeÀer®es DeO³e³e keÀjCeejs Meem$e
cnCepes meceepeMeem$e Deens.“ (“Sociology deals with the bhaviour of
human in Groups.” )
Jejerue e fJeefJeOe meceepeMeem$e%eeb®³ee J³eeK³ee DeY³eemeu³eeme meceepeMeem$e ne DeY³eemeefJeDeeefCe l³ee®es J³eeHekeÀ mJe©Hee®es %eeve nesC³eeme ceole nesles. ³eeJe©ve meceepeMeem$eer³e DeY³eemeele
Heg{erue efJeefJeOelee Dee{Utve ³esles.
1) meceepeMeem$e m eceepeMeem$ee®es Meem$e Deens.
2) meceepeMeem$eele meeceeefpekeÀ mebyebOee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
3) meceepeMeem$e ns meeceeefpekeÀ peerJeve Je Ieìveeb®es DeO³e³eve Deens.
4) meceepeMeem$eele meeceeefpekeÀ mebyebOee®³ee mJe©Hee®es DeO³e³eve kesÀue sp e e l e s .
meceepeMeem$e ne efJens SkeÀ efJe%eeve Deens. ne DeY³eeme ceeveJeer Òeieleer®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve keÀjCes cenÊJee®es Deens.
1.6 meceepeMeem$ee®eer Meem$ee r³e JewefMe<ìîes (SCIENTIFIC FEATURES
OF SOCIOLOGY)
De) n@jer pee@vmeve ³eebveer meceepeMeem$eeuee Meem$eer³e mJe©He Òeoeve keÀjCeejer ®eej JewefMe<ìîes
ÒeefleHeeove kesÀueer Deensle.
1) meceepeMeem$ e DevegYeJeefve<þ Meem$e Deens -munotes.in

Page 5

5meceepeMeem$ee®ee De Y³eeme keÀjleevee, keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee Þe×e efkebÀJee YeekeÀerle
keÀuHeveebvee cenÊJe efoues peele veener. lej Òel³e#e ceeveJeer Òeb®esefê³eeb®³ee ceoleerves pes DevegYeJe ³esle
Demeleele. l³eebvee lekeÀe&Jej leHeemetve efmJekeÀej kesÀuee peelees.
2) meceepeMeem$e mew×ebeflekeÀ Meem$e Deens -
DevegYeJee®³ee keÀmeesìerJej DeeOeejerle mel³e ceeefnleer pecee keÀ©ve l³eeb®es mebkegÀueve kesÀues peeles.
l³eeuee meej mJe©He efoues peeles. l³eevegmeej efme×eble ceeb[uee peelees. cnCepes®e meceepeMeem$ee ceO³es
DevegYeJeeÜejs veJeerve -veJeerve efme×eble efvecee&Ce kesÀues peeleele. cnCetve ns mew×ebeflekeÀ Meem$e ceeveues peeles.
3) meceepeMeem$e meb®e³eer mJe©Hee®es Meem$e Deens -
DevegYeJeefOe<þerle %eeveeJej DeeOeejerle efme×eble ceeb[uesues DevegYe Je Debeflece vemeleele. ³ee
%eeveeceO³es mebMeesOeve kesÀu³eecegUs melele veJeerve -veJeerve %eevee®eer Yej He[le Demeles. %eevee®eer He[leeUCeer
DeeefCe Hegve&ceeb[Ceer melele kesÀueer peele Demeles. ³ee Òeef¬eÀ³escegUs meceepeMeem$eer³e %eevee®ee meb®e³e
efoJemeWefoJeme nesle Demelees.
4) meceepeMeem$e veweflekeÀ¢<ìîee leìmLe Meem$e Deens -
mebMeesOeerle %eevee®es DeekeÀueve keÀjleevee veweflekeÀ leìmLelee jeKeueer peele Demeles. lemes®e ³ee
Meem$eele yeeuecepetjer ,yeeueiegvnsieej er, Deejesi³e, JesM³e eJ³eJemee³e, yeskeÀejer Fl³eeoer efJe¢ef<ìkeÀesveeletve DeO³e³eve kesÀues peeles. keÀesCeleener HetJe&ûen ve þsJelee leìmLe DeO³e³eve kesÀues peeles. cnCetve
meceepeMeem$e veweflekeÀ leìmLe Demes ceev³elee ÒeeHle Meem$e ceeveues peel es.
ye)je@yeì& efyejmìer[ ³eebveer The Social Order ³ee ûebLeele meceepeMeem$ee®³ee Meem$eer³e
mJe©Hee®eer Heg{erue keÀener JewefMe<ìîes ceeb[ueer Deens.
1) meceepeMeem$ e meeceeefpekeÀ Meem$e Deens (Sociology is a Social Science) -
meceepeMeem$e ns Sk eÀ meeceeefpekeÀ mJe©Hee®es Meem$e Deens. ³eeceO³es meeceeefpekeÀ peerJeve,
meeceeefpekeÀ Ieìvee, meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee, meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee, meeceeefpekeÀ mebmLee, DeMee meJe&®e
meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®ee Jew%eeefvekeÀ He×leerves DeY³eeme kesÀ uee peelees. keÀesCel³eener YeeweflekeÀ Ieìveeb®ee
meeceeefpekeÀ -peerJeveeJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee cee$e meceepeMeem$eele pe©j DeY³eeme kesÀuee peelees.
cnCetve ns meceepeMeem$e kesÀJeU meeceeefpekeÀ Ieìveeb®es DeO³e³eve keÀjCeejs meeceeefpekeÀ Meem$ eD e e n sD e m e s
ceeveues peeles.
2) meceepeMeem$e ns mew×ebeflekeÀ Meem$e Deens (Sociology is Theoretical
Science) -
GHe³eesieerlesvegmeej Meg× DeeefCe J³eJenejesHe³eesieer Meem$e Demes meceepeMeem$ee®es ÒecegKe oesve
ÒekeÀej Deensle. pes kesÀJeU mel³e DeeefCe Jemlegefve<þ %eeve efceUJeleele leer Meg× Meem$es nes³e. Goe. HeoeLe&
efJe%eeve, jmee³eveMeem$e, DeLe&Meem$e, meceepeMeem$e, Fefleneme ³eeb®ee ³eeble meceeJesMe neslees. lej
J³eJenejesHe³eesieer Meem$eeceO³es JewÐekeÀer³eMeem$e, jep³eMeem$e, keÀe³e oe, ÒeMeemeve, meceepekeÀe³e&,
DeefYe³eebef$ekeÀer Fl³eeoer®ee meceeJesMe neslees.munotes.in

Page 6

63) meceepeMeem$e Decetle& Meem$e Deens (Sociology is an abstract Science) -
meceepeMeem$eer³e ¢<ìerkeÀesveeletve meceepe ner SkeÀ Decetle& mebkeÀuHevee Deens. ³ee Decet le& IeìkeÀeb®es
cnCepes meceepee®es DeO³e³eve meceepeMeem$eeceO³es kesÀues peeles. meeceeefpekeÀ mebyebOe, meeceeefpekeÀ ef¬eÀ³ee,
meeceeefpekeÀ Ieìvee Fl³eeoerb®ee DeY³eeme meceepeMeem$eele kesÀuee peelees. ceeveJeer meceepeeMeer mebyebefOele
meeceeefpeke À peerJeve Decetle& Demeles. Goe. Heleer -Helveer, DeeF& -cegueiee, ÒeeO³eeHekeÀ -efJeÐeeLeea Oece&ieg© -
Deveg³ee³eer Fl³eeoer ceOeerue meeceeefpekeÀ mebyebOee®es mJe©He efvejer#eCe efkebÀJee keÀuHeves®³ee ceoleerves mecepetve
I³eeJes ueeieles. cnCetve meceepe Meem$eeuee Decetle&Meem$e ceeveues peeles.
4) meceepeMeem$e meeceev³eerkeÀjCe Meem$e Deens (Sociology is generalization of
Science) -
meceepeMeem$ee®ee J³ekeÌleeriele Ieìvee efkebÀJee J³ekeÌleeriele keÀejCeebMeer mebyebOe vemelees.
meceepeMeem$eeceO³es meeceeefpekeÀ Ieìvee, meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee DeeefCe keÀejCeeb®es DeO³e³eve meeceev³e
¢ef<ìkeÀesveeceOetve keÀjC³eele ³esles. meceepeMeem$e ns keÀesCel³eener meeceeefpekeÀ Ieìveeb®³ee keÀejCeeb®ee MeesOe
Iesleevee SkeÀe efJeMesmeeceeefpekeÀ meeceev³e ¢ef<ìkeÀesveeletve mekeÀejCeer efJeMueskeÀjleevee DeeefLe&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, ceeveefmekeÀ, meecee efpekeÀ, Oeeefce&keÀ, keÀewìgbefyekeÀ DeMee efJeefJeOe keÀejCeebMeer
J³eeHekeÀ MeesOe Iesleuee peele Demelees.
5) meceepeMeem$e ns SkeÀ efvejHes#e Meem$e Deens (Sociology is categorical
Science) -
meceepeMeem$eele meeceeefpekeÀ Ieìveeb®es JeemleefJekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve DeO³e³eve kesÀues peeles.
meeceeefpekeÀ Ieìveebvee l³eeb®³ee JeemleefJekeÀ mJe©Heele ceeb[le Demeleevee meceepeMeem$eer³e efJe®eejJeble
keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee He#eHeele keÀjerle veener. SkeÀ efJeefMe<ì Ieìvee J³ekeÌleer efkebÀJee mec etne®es meceLe&ve
keÀjerle veener. efvejHes#e DeeefCe Jemlegefve<þ Meem$eeb®³ee ©Heele meceepeMeem$e keÀe³e& keÀjles. meceepeMeem$e
veweflekeÀ¢<ìîee leìmLe Demeles. cnCetve meceepeMeem$e ns SkeÀ efvejHes#e efkebÀJee JeemleefJekeÀ Jemlegefve<þ
Meem$e Deens.
6) meceepeMeem$e ns leeefke&ÀkeÀ DeeefCe DevegYeJepev³e Meem$e (Sociology is a rational
and an empirical Science) -
meceepeMeem$eele efvej er#eCeeÜejs leL³eeb®es mebkeÀueve keÀ©ve l³eeb®es JeieeakeÀjCe kesÀues peeles DeeefCe
leer J³ekeÌleer mebyebOe mH e<ì keÀ©ve legueveelcekeÀ DeO³e³eve kesÀues peeles. leL³eeb®³ee mebyebOeerle efme×eblee®es
JeemleefJekeÀ mJe©Heele Hejer#eCe DeeefCe Hegve&Hejer#ee kesÀueer peeles. l³eeveblej DevegYeJe Je lekeÀe&®³ee DeeOeejs
meceepeMeem$eer³e efme×eble ÒeefleHeeove kesÀu es peeles. meceepe peerJeveemebyebOeer®³ee DevegYeJe DeeefCe leeefke&ÀkeÀ
%eevee®³ee DeeOeejs meceepeMeem$eer³e efme×eble ceeb[ues peeleele.
Jejerue efJeefJeOe ceg odoîe eb®ee DeY³eeme kesÀu³eeme meceepeMeem$e ns Meem$e efkebÀJee efJe%eeve Deens ns
mecep eC³eeme ceole nesF&ue.munotes.in

Page 7

71.7 meceepeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesve (SOCIOLOGICAL PERSPECTIVE)
meceepeMeem$ee®ee Go³e, DeLe& J³eeK³ee ³eeb®eer ceeefnleer DeeHeCe Heeefnueer Deens. Deelee DeeHeCeeme
meceepeMeem$eer³e mew×ebeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesvee®ee DeY³eeme keÀjC es cenÊJee®es Deens. meeceeefpekeÀ mel³e
HeefjefmLeleer ceenerle keÀjC³eekeÀefjlee efJeefJeOe mew×ebeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesve efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve meceepe -
Meem$eer³e DeY³eemekeÀebveer kesÀuesuee Deens. meeceeefpekeÀ efmLeleerMeem$e ,meeceeefpekeÀ iele erMeem$e ³ee efJe®eejeves
efme×eble ceeb[u³ee®es efomeleele. lemes®e keÀener DeY³eemekeÀebveer veJeerve efJe®eej ceeb[ues Deensle. meeceeefpekeÀ
mebj®eves®eer keÀe³e&, j®evee, mecetn -mHeOee&, mebIeIeìvee, owvebefove meeceeefpekeÀ peerJeve ÒeCeeueer, meeceeefpekeÀ ef¬eÀ³ee, meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Fl³eeoer efJeefJeOe
¢ef<ìkeÀesveeletve meceepeMeem$eer³e efme×eblee®eer ceeb[Ceer meceepeMeem$eer³e DeY³eemekeÀebveer kesÀuesueer Deens.
meceepeMeem$ee®es efme×eble cenÊJee®es Demeleele. DeMee®e keÀener Meem$ee®ee opee&
efceUJeC³eekeÀefjlee efme×eble cenÊJee®es Demeleele DeMee®e keÀener mew×ebeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesvee®ee DeY³eeme keÀjlee
³esF&ue.
1.7. 1ÒekeÀe³e&Jeeoer ¢ef<ìkeÀesve (Functional Pe rspective) :
meecee efpekeÀ mebj®eves®ee keÀe³e&He×leer®³ee meboYee&le p³ee meceepeMeem$eer³e efme×eblee®eer ceeb[Ceer
kesÀueer peeles l³eeme mebj®eveelcekeÀ ÒekeÀe³e&Jeeoer efme×eble cnCeleele. mepeerJe ÒeeC³eeb®es DeJe³eJe l³eebvee keÀe³e&
keÀjC³eeme ceo le keÀjleele. l³eeletve®e peerJee®es mJe©He Je DeefmlelJe efìketÀve jenles. keÀe³ee&lcekeÀlesletve®e
Òel³eskeÀ meceepe efJeefJeOe He×leerves yeveuesuee Demelees. ÒekeÀe³ee&lcekeÀlescegUs®e Òel³eskeÀ meceepee®es meelel³e
efìketÀve Demeles. ceeveJeer meceepe e®es DeO³e³eve keÀjleevee keÀener mebj®eveelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeb®ee efmJekeÀej
kesÀu³eecegUs ÒekeÀe³e&Jeeoer efJe®eej efmJekeÀejCes DeeJeM³ekeÀ nesles. l³eecegUs meceepeJ³eJemLes®³ee Deblej Yeeiee®ee
DeY³eeme keÀjCes Meke̳e Peeues. neye&ì& mHesvmeves 1820 les 1903 ceO³es ³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve ÒeLece
DeY³eeme kesÀuee. S efceue [jKeeF&ce ³eebveer keÀe³ee&lcekeÀ mHe<ìerkeÀjCe Je keÀejCeelcekeÀ ³eeceO³es HeÀjkeÀ kesÀuee
Heeefnpes ³eeJej Yej efouee. DeeOegefvekeÀ keÀeueKeb[ele jeyeì& ceì&ve Je ìe@ uekeÀe@ì Heejm evme ³eebveer
DeY³eemee®ee JeeHej kesÀuee Deens. meeceeefpekeÀ ceeveJeMeem$eele j@[eqkeÌueHeÀ ye´eTve, ce@efueveesmkeÀer ³eebveer
keÀe³e&Jeeoer efJe®eejmejCeer ceeb[leevee meeceeefpekeÀ j®eves®es IeìkeÀ HejmHej mebyebOeerle Demeleele ³eeJej Yej
efouee. Sme .SHeÀ. ve@[sue, uesefJnmì^e@me, cee³ekesÀue HeÀeskeÀeueìme, uesefJeme Deu³egmee ³eebveer ner ³ee
efJe®eejeuee cenlJe efoues Deens.
Lees[ke̳eele ÒekeÀe³e&JeÐeeb®³ee celes ceeveJeer mJeYeeJeeuee meceepeÜeje DevegketÀue yeveJeues peeles.
meeceeefpekeÀ mJe ©He ns ef¬eÀ³ee DeeefCe Deeblejef¬eÀ³ee®eer J³eJemLee nes³e. menkeÀe³e& DeeefCe mevecJe³eeletve
meceepee®es keÀe³e& keÀjlees leer ÒekeÀe³e& nes³e.
1.7. 2mebIemebIepeelees. mebIemebIeceefì&ve [sue, ³ee HejbHejeJeeoer meceepeMeem$e%eeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. l³eeveblej jeuHeÀ [eNnsvemunotes.in

Page 8

8[eHe&À ,m e e r .JeeF&ì efceume, Deej .nesjesyeerìme, ¬eÀesPej keÀe@efuevme, S.peer. ÖeBÀkeÀ ³ee DeeOegefv ekeÀ
meceepeMeem$eer³e DeY³eemekeÀeb®ee veJe mebIemeceepe Òeiele Demees efkebÀJee DeÒeiele Demees Òel³eskeÀ meceepeeceO³es mebIemebIe³esles. meceepeeceOeerue meÊee, GlHeVe efkebÀJee mebHeÊeercegUs®e mebIepevcepeele iegCeOece& Deens. Demes ner DeY³eemekeÀeb®es cele Deens.
keÀeue& ceekeÌme&®³ee celes mebIeceles efJejesOe keÀjCes ne ceeveJeer mJeYeeJe Deens.
meeOeejCele: mebIeDemeles. meceepeeceO³es ogefce&U IeìkeÀebvee meeO³e keÀjC³eekeÀefjlee efJeefJeOe mJe©Heele mebIemeceepe ceev³e Deens.
1.7. 3Deeblejef¬eÀ³eelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve (Interactionism Perspective) :
meceepe J³eJemLes®ee ce tueYetle IeìkeÀ cnCepes cetu³es nes³e. cetu³es Decetle& mJe©Heele Demeleele.
l³eeb®ee mebyebOe efJe®eejebMeer Demelees. ³eecegUs ce=le mJe©He ÒekeÀì nesTve ÒeeflekeÀeb®eer efveefce&leer keÀ©ve l³eeb®ee
JeeHej kesÀuee peelees. l³eebvee meeceeefpekeÀ mebmke= Àleer®es ÒeeflekeÀ ceeveues peeles.
’pesJne J³ekeÌleer -J³ekeÌleerle Deeblejef¬eÀ³ee ³ee l³eeb®³ee meceepeeleerue ÒeleerkeÀebJej DeeOeejuesues
Demeleele DeMee Deeblejef¬eÀ³esvee®e ÒeeflekeÀelcekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee cnCeleele. “
meceepe J³eJemLesceO³es Òel eerkeÀebÜejs SkeÀceskeÀeb®es Dee®eej -efJe®eej, cetu³es, YeeJevee ³eeb®es pesJne
Deeoeve -Òeoeve nesles lesJne l³eeme ÒeleerkeÀelcekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee cnCeleele.
Deeblejef¬eÀ³eeJeeoer efJe®eeje®es efJeMuesyeeu[efJeve, meer.S®e. kegÀues ³eeb®eer `mJe' mebkeÀuHevee, efJeu³ece Lee@ceme, pee@ve [sefJn[ ³eeb®es ³eesieoeve ner
cenÊJee®es Deens. pee@pe& neye&ì& ceer[, neye&ì& yuetcej ³eeb®eer YetefcekeÀe, DeefYeve³e, mebkeÀuHevee
Deeblejef¬eÀ³e elcekeÀ DeY³eemeele Yej Ieeueleevee efomeleele.
meeceeefpekeÀ osJeeCe -IesJeeCe keÀjC³eemeeþer ef¬eÀ³ee DeeefCe Deeblejef¬eÀ³ee cenÊJee®³ee Demeleele ne
meceepeMeem$eer³e efJe®eej cenÊJee®ee Deens.
1.7. 4ìerkeÀelcekeÀ efme×eble / efJeJes®eveelcekeÀ efm e×eble (Critical Theory) :
keÀeue& ceekeÌme& ³eeb®³ee meec³eJeeo DeeefCe DeeefLe&keÀ Yeeb[JeueJeeo efJejesOeer efJe®eejecegUs meeceeefpekeÀ
efJe®eejele ¬eÀebleerkeÀejer yeoue Ie[tve Deeues. keÀeceieej DeeefCe meeceev³e meceepee®es MeesDeeboesueve cnCetve ³ee efJe®eejekeÀ[s Heeefnues peele nesles.
³eeb®ee meefJemlej DeY³eeme keÀjC³eemeeþer ÖeWÀkeÀÖeÀì& mebÒeoe³e pevceeuee Deeuee.munotes.in

Page 9

9meceepeeleerue meeceeefpekeÀ mebMeesOeveelcekeÀ DeeefCe oMe&ve Meem$eer³e DeY³eeme keÀjCeeje mebIe
ÖeBÀkeÀHeÀì& mebÒeoe³e (mketÀue) 1923 ceO³es SkeÀef$ele Deeuee. ³eeb®es ÒecegKe ceskeÀme newjKescej
Horkheimer ns nesles. ÒeLece mebIeìve pece&veer®³ee ÖeBÀkeÀHeÀì& Menjele efvecee&Ce Peeues. DeewHe®eeefjkeÀlee
cnCetve ’efo Fvmìerìîetì Dee@HeÀ meesMeue efjme®e &“veeJe efoues nesles.
meceepeMeem$ee®³ee efJe®eeje®ee DeeOeej ceekeÌme&Jeeo ceveesefJeMuesmebÒeoe³eeme pees[ues nesles les oesve IeìkeÀeble pees[ues nesles. SkeÀ les lelkeÀeueerve meceepee®es ìerkeÀekeÀej
(Deeuees®ekeÀ ) nesles DeeefCe ogmejs HeejbHeeefjkeÀ efme×ebleeMeer mencele veJnles. ³ee efme×eblee®eer Deeuees®evee
keÀjle nesles. ns ueeskeÀ ³egjesHeer³eve peveles®³ee MeesÒeejbYeer HeBÀkeÀHeÀì& mebÒeoe³ee®ee GÎsMe meecee v³e neslee. les Demee efme×eble ceeb[Ceer keÀ© Fef®íle
nesles keÀer DeLe&J³eJemLee, ceeveefmekeÀ efJe%eeve mebmke=Àleer DeeefCe lelkeÀeueerve Yeeb[JeueJeeoer meceepe
³eeb®³eeleerue meeceeefpekeÀ mebyebOee®eer leHeemeCeer keÀjCes. nesjKesceves ns ue#e ÒeeHl e keÀjC³eekeÀefjlee mecetn
mebMeesOeve efkebÀJee efme×eble efvecee&Cee®³ee jCeveerleeruee DeeHeu³ee ÒekeÀuHeeÒeceeCes efmJekeÀejues nesles keÀejCe ns
meceepe Jew%eeefvekeÀ Yeeb[JeueJeeoer meceepe DeeefCe Òeef®eueerve efme×eblee®es Deeuees®ekeÀ nesles cnCet ve l³eeb®³ee
efme×ebleeme ìerkeÀelcekeÀ / efJeJes®eveelcekeÀ efme×eble (Critical Theory) efkebÀJee meceepee®ee
efJe®eueveelcekeÀ Demes cnCele nesles. DeMee ÒekeÀejs SsefleneefmekeÀ DeLee&ves ÖeBÀkeÀHeÀì& mebÒeoe³eele efJeefJeOe
efJeveblej HeÀe@efmemìJeeoer efJe®eejeb®ee DeY³eeme, mìeefue³eveJeeoer efJe®eejeb®ee DeY³eeme, ÒeskeÌmeerme®³ee DeY³eeme
DeMee efJeefJeOe meceepe cegkeÌleer keÀjerle efJe®ee jeb®ee DeY³eeme ceekeÌme&Jeeoer ¢ef<ìkeÀesveeletve ne ìerkeÀelcekeÀ
efme×eble keÀjC³ee®ee Òe³elve meceepeMeem$ee®³ee efJekeÀeme eleceesuee®es ³eesieoeve þjues Deens.
1.7. 5Flej meceepeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesve
meceepeMeem$eer³e efJe®eej efJekeÀeme keÀjC³e emeeþer Jejerue ¢ef<ìkeÀesveeefMeJee³e DeveskeÀ efJe®eej
efkebÀJee ¢ef<ìkeÀesve efkebÀJee efme×eble Deensle p³eecegUs meceepeMeem$eeuee HeefjHekeÌJelee efvecee&Ce Peeueer Deens.
Gl¬eÀebleerJeeoer efme×eble ne [eefJe&ve ³eeb®³ee pewefJekeÀ Gl¬eÀebleerJej DeeOeeefjle Deens. ³eeJej
DeeOeeefjle meeceeefpekeÀ Gl¬eÀebleer, ¬eÀebleer, Òeieleer, HeefjJele&ve, Jee{, efJekeÀeme ³eevee efJe®eej yeU ³esles.
meeceeefpekeÀ efJeefvece³eJeeoer efJe®eej ³ee efJe®eejeceOetve DeeefLe&keÀ osJeeCe IesJeeCeerÒeceeCes Dee®eej efJe®eej
osJeeCe -IesJeeCee®es efJekeÀeme cetu³e, meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀeme Ie[le Demelees. ÒeIeìveeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesve
DeeOegefvekeÀ efJekeÀefmele Peeuesuee efJe®eej Deens. ³eeceO³es meeceeefpekeÀ IeìveeceOeerue JeemleefJekeÀlee peeCetve
IesC³eeJej Y ej osleele. S[ceb[ nmesue DeueÖesÀ[ MegìPe ³eeb®es ³eesieoeve cenÊJee®es Deens. ueeskeÀpeerJeve
He×leerMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesve ner meceepeMeem$eer³e met#ce DeO³e³eve He×leer Deens. ueeskeÀpeerJeve He×leer®³ee
Meem$eer³e DeY³eemeeuee cenÊJe efoues peeles. n e ner efJe®eej DeeOegefvekeÀ keÀeUele Òe®eueerle Peeuee Deens.
meceepeMeem$e ner SkeÀ ceeveJeer peerJeve He×leer®ee DeY³eeme keÀjCeejer %eeveMeeKeee Deens. ns
efJeefJeOe meceepeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesvee®³ee DeY³eemeeceOetve efometve ³esles.munotes.in

Page 10

101.8 meej ebMe
DeeHeCe meceepeMeem$ee®ee Go³e, HeeMJe&Yetceer, DeLe&, J³eeK³ee DeeefCe meceepeMeem$eer³e
¢ef<ìkeÀesve ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee pesCes keÀ©ve meceepeMeem$ee®³ee mJe©Heeyejesyej l³ee®ee Heefj®e³eelcekeÀ
DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue. Òee®eerve Jee*dce³ee letve meeceeefpekeÀ efJe®eej keÀmes Dee{Uleele? ³ee®eener Dee{eJee
IesC³eele Deeuesuee Deens. Flej vewmeefie&keÀ Meem$eebHes#ee keÀceer De®etkeÀ Demesue lejer meceepeMeem$e ns keÀmes
meeceeefpekeÀ Meem$e Deens. ³ee®ee DeY³eeme ³ee efþkeÀeCeer keÀjC³eele De euesuee Deens. meceepeMeem$ee®es
pevekeÀ ÖeWÀ®e meceepeMeem$e%e Dee@iemì keÀe@cì ³eeb®es ³eeyeeyele®es cenÊJeHetCe& efJe®eej ceeb[ues Deensle.
meceepeMeem$e SkeÀ JeemleJeJeeoer Meem$e, SkeÀe yeeu³eJemLeeMeem$eeHeemetve efMeKejMeem$eeHe³e¥le yeeyeeR®es
mHe<ìerkeÀjCe ³ee efþkeÀeCeer osC³eele Deeuesues Deens.
efJeefJeOe meceepeMeem$e%eebveer ³ee Meem$ee®³ee mebkeÀuHevee efkebÀJee meb%ee ceeb[uesu³ee Deensle. ³ee
DeY³eemeeJe©ve meceepeMeem$e efJe%eeve Deens. meceepeMeem$e JeemleJeJeeoer Meem$e Deens. meceepe Meem$eele
J³ekeÌleer mebyebOee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
meceepeMeem$eeceO³es ceeveJeer meceepee®³ee Jele&ve®ee DeeefCe ef¬eÀ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
keÀeue& ceekeÌme&, ce@keÌme Jesyej, [jKeeF&ce, Dee@iemì keÀe@cì, meer.S®e. kegÀues DeMee ef JeefJeOe efJe®eejJebleeb®es
³eesieoeve cenÊJee®es Deens. meceepeMeem$ee®ee DeY³eeme efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesveeletve kesÀuee peelees. ÒekeÀe³e&Jeeoer
¢ef<ìkeÀesve, mebIecetueYetle mew×ebeflekeÀ efJe®eej meceepeMeem$eeuee efJe%eeve mebkeÀuHevesle ceeb[C³eemeeþer GHe³egkeÌle þjleele. ns
Meem$e Flej meeceeefpekeÀMeem$eeÒeceeeCes efJe%eeve Deens ns efme× keÀjC³eeme mew×ebeflekeÀ efJe®eej cenÊJee®eer
YetefcekeÀe H eej He e[leele. DeMee ³ee meeceeefpekeÀMeem$ee®ee DeY³eeme meJee&®³ee ¢<ìerves DeefleMe³e cenÊJee®ee
Deens.
1.9 DeY³eemee®es ÒeÍve
1) meceepeMeem$ee®ee Go³e DeeefCe DeLe& efuene.
2) meceepeMeem$ee®eer mebkeÀuHevee Je J³eeK³ee efuene.
3) meceepeMeem$eer ³e ¢ef<ìkeÀesveeJej ceeefnleer meebiee.
4) meceepeMeem$ee®eer J³eeK³ee meebiee. l³ee®ee efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesveelcekeÀ Dee{eJee I³ee.
5) mebkeÀuHevee efuene.
1) meceepeMeem$e
2) keÀe³e&Jeeoer ¢ef<ìkeÀesve
3) mebIe4) ìerkeÀelce keÀ ¢ef<ìkeÀesve
5) Deeblejef¬eÀ³eelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve
munotes.in

Page 11

11IeìkeÀ -2
meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer, DeY³eeme efJecenÊJe DeeefCe keÀuHevee MekeÌleer
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer
2.3 meceepeMeem$ee®ee DeY³eeme efJe2.4 meceepeMeem$ee®ee efJekeÀ eme
2.5 meceepeMeem$eer³e keÀuHeveeMekeÌleer DeeefCe meeceeefpekeÀ efJekeÀeme
2.6 meceepeMeem$ee®es cenÊJe / meceepeMeem$ee®³ee DeY³eemekeÀl³ee¥vee jespeieeje®³ee DeveskeÀ mebOeer
GHeueyOe
2.7 meejebMe
2.8 DeY³eemee®es ÒeMve
2.9 meboYe& met®eer
2.0 GefÎ<ì îes
1.meceepeMeem$ee®³ee J³eeHleer®eer DeesUKe nesC³eeme ceole nesF&ue.
2.meceepeMeem$ee®³ee DeY³eeme efJe3.meceepeMeem$ee®³ee efJekeÀemee®eer ceeefnleer keÀ©ve Ieslee ³esF&ue.
4.meceepeMeem$eer³e keÀuHeveeMekeÌleer DeeefCe meeceeefpek eÀ efJekeÀeme ³eeb®es menmebyebOee®es DeekeÀueve nesF&ue.
5.meceepemeem$ee®es cenÊJe peeCetve Ieslee ³esF&ue.
2.1 ÒemleeJevee
meceepeMeem$ee®eer DeesUKe DeLe& Jeiewjs IeìkeÀ Heenleevee meceepeMeem$ee®ee DeY³eeme DeefleMe³e
J³eeHekeÀ Deens. meceepeMeem$ee ®³ee DeO³e³eveeyeeyele meeceeefpekeÀ efJe®eejJebleeveer efJeefJeOe celeceleeblejs
ceeb[ueer Deensle. l³eecegUs meceepeMeem$ee®³ee DeY³eeme efJemeceepeMeem$ee®eer J³eeHleer mHe<ì keÀjCeejs oesve efJe®eej ÒeJeen Deensle. keÀener meceepeMeem$e%eeb®³ee celes
meceepeMeem$e ns SkeÀ efJeMes

Page 12

12meeceev³eMeem$e Demeu³ee®es mHe<ì kesÀues Deens. ³ee oesve efJe®eejÒeJeenecegUs meceepeMeem$eele oesv e ÒeOeeve
mebÒeoe³e efvecee&Ce Peeues. efJeMesefJeMesmeceepeMeem$ee®eer efveefM®ele J³eeHleer ³ee®es mHe< ìerkeÀjCe keÀjleebvee Dee@iemì keÀe@cìves kesÀuesues
mHe<ìerkeÀjCe ue#eele IesCes peemle GHe³egkeÌle Je mees³eer®es nesF&ue. Dee@iemì keÀe@cì ne meceepeMeem$ee®ee
pevekeÀ, meceepeMeem$ee®es efmLeleerMeem$e (Static) DeeefCe ieleerMeem$e (Dynamic) Demes oesv e Yeeie
Hee[ues Deensle. efmLel³eelcekeÀ meceepeMeem$eele meeceeefpekeÀ efmLeleer®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. ³eeceO³es
J³ekeÌleer, kegÀìgbye, meceepe, mebIeìvee, meeceeefpekeÀ mebbyebOe ns efmLej meceepeMeem$ee®es efJe¢ef<ìkeÀesveeletv e DeY³eeme kesÀues peeleele lej meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve, meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®eer keÀejCes ns
ieleerMeem$e meceepeMeem$ee®es efJe2.2 meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer (SCOPE OF SOCIOLOGY)
meceepeMeem$eeb®³ee J³eeHleer®ee DeY³eeme keÀ jleevee meceepeMeem$e%eeb®³ee celeYesoer efJe®eejeb®ee
DeY³eeme ner keÀjeJee ueeielees. ne efJemJe©He DeJeuebyetve Deens. ³eeefJekeÀeue& ceekeÌme&, cee@jerve efievmeyeie&, efkebÀipeues [sefJnme ³eebveer efJe®eej ceeb[ues Deensle lejer keÀener ÒecegKe
efJe®eejJeblee®ee ¢ef<ìkeÀesve Heg{erueÒeceeCes DeY³eemelee ³esF&ue.
De) efkebÀipeues [sefJnme -³eebveer meceepeMeem$ee®ee DeY³eeme Heg{erue Hee®e Yeeieele ceeb[uee Deens.
1) meeceeefpekeÀ j®evee (Social Structure) :
efkebÀipeues [sefJnme ³eeb®³ee celes meceepej®eves®eer meb%ee meceepej®evesleerue DeeJeM³ekeÀ Ieìvee
Deens cnCepes efJeefJeOe meeceeefpek eÀ mecetn, meeceeefpekeÀ veerleer efve³ece efkebÀJee efve³eceves ³eeb®es HejmHejmebyebOe
³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
2) meeceeefpekeÀ keÀe³e& (Social Function) :
meeceeefpekeÀ mecetn Je mebmLee meeceeefpekeÀ iejpee YeeieefJeC³eekeÀjerlee efJeefJe Oe keÀe³e& keÀjleele.
efJeJeen, kegÀìgbye, Oece& ,jep³emebmLee Jeiewjs IeìkeÀeb®³ee keÀe³ee&®ee J³eeHekeÀ DeY³eeme kesÀuee peelees.
3) J³ekeÌleer DeeefCe meceepe (Individual & Society) :
DeveskeÀ mecetn SkeÀ$e ³esTve meceepe yevelees lemes®e DeveskeÀ J ³ekeÌleer efceUtve meceepe yevelees.
J³ekeÌleer DeeefCe meceepe ³eeb®³eeleerue HejmHejmebyebOe keÀmes Deensle. J³ekeÌleer®eer pe[CeIe[Ce meeceeefpekeÀ
mebyebOeeceOetve keÀMeer nesles DeMee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
4) meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve (Social Change) :
meceepe keÀe³ecemJe©Heer efmLej vemelees l³eele melele HeefjJele&ve Ie[tve ³esle Demeles. meeceeefpekeÀ
HeefjJele&ve cnCepes keÀe³e? l³eeb®eer keÀejCes keÀesCeleer? HeefjJele&vee®eer efoMee keÀesCeleer? HeefjJele&vee®eer i eleer
cnCepes keÀe³e? leer keÀMeer ceespeueer peeles? meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es HeefjCeece De[LeUs keÀesCeles? DeMee
efJeefJeOe ÒeMveeb®es efJeMues

Page 13

135) meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee (Social Interaction) :
ceeveJe pesJne ogmeN³ee ceeveJee®³ee Òel³e#e efkebÀJee DeÒel³e#e mebHekeÀe&le ³eslees lesJne HejmHejebJej
HeefjCeece keÀjCeejer Deeblejef¬eÀ³ee Ie[tve ³esles ³ee Deeblejef¬eÀ³es®es mJe©He, mHeOee&, menkeÀe³e&, mebIejeie ³ee meejK³ee Deeblejef¬eÀ³es®es ÒekeÀej l³ee®es nesCeejs meceepe peerJeveeJejerue HeefjCeece Fl³eeoeR®es
DeO³e³eve ³eeceO³es kesÀues peeles.
ye) Dee@iemì keÀe@cì -³eebveer meceepeMeem$ee®³ee J³eeHleer®es oesve IeìkeÀeble JeieeakeÀjCe kesÀues Deens.
1) efmLel³eelcekeÀ meceepeMeem$e (Static Sociology) :
keÀe@cì ³eeb®³ee celes efmLel³eelcekeÀ meceepeMeem$eele J³ekeÌleer, kegÀìgbye, meeceeefpekeÀ mebmLee,
meeceeefpekeÀ mebyebOe ns efmLej IeìkeÀ DeY³eeme kesÀues peele s.
2) iel³eelcekeÀ meceepeMeem$e (Dynamic Sociology) :
meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve DeeefCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeme peyeeyeoej keÀejCes DeMee yeoueCeeN³ee
IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
keÀ) cee@efjme efievmeyeie& -³eebveer meceepeMeem$ee®³ee J³eeHleer®es ®eej Yeeieele DeO³e³eve kesÀues Deens.
1) meeceeefpekeÀ mJe ©HeMeem$e (Social Morphology) :
³eeceO³es meceepeeleerue ueeskeÀmebK³ee efle®es mebK³eelcekeÀ mecetn, mecetneb®es ÒekeÀej, meeceeefpekeÀ
mebK³ee ³eeb®ee J³eeHekeÀ DeY³eeme kesÀuee Deens.
2) meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee (Social Process) :
ceeveJe -ceeveJe, ceeveJe -mecetn, mecetn -mecetn ³eeb®³eeleerue HejmHejmebyebOe Deeblejef¬eÀ³ee, l³eeb®eer
keÀe³e&He×leer HeefjCeecee®es efJeMuesefJekeÀeme, Nneme ³eeb®es efJeJes®eve kesÀu es peeles.
3) meeceeefpekeÀ efJeke=ÀleerMeem$e (Social Pathology) :
meeceeefpekeÀ mecem³eecegUs meeceeefpekeÀ J³eJemLee DeefmLej DeeefCe efJemkeÀUerle efvecee&Ce nesles DeMee
mecem³eebvee meeceeefpekeÀ efJeke=Àleer ceeveues peeles. Goe. Ye<ì^e®eej, ieg vnsieejer, J³eefYe®eej, yeueelkeÀej,
yeskeÀejer, peeleer³eJeeo, ceÐeHeeve Jeiewjs mecem³eelcekeÀ IeìkeÀeb®es DeO³e³eve kesÀues peeles.
4) meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe (Social Control) :
meeceeefpekeÀ Je J³ekeÌleeriele efnleekeÀefjlee meceepeele SkeÀlee je Ketve l³eeb®es meelel³e efìkeÀJeCes
cenÊJee®es Demeles. ³eemeeþer meceepeeleerue ueeskeÀeb®³ee Jele&vee®es efve³eb$eCe keÀjCeeN³ee veerleer, ueeskeÀ©{er,
ueeskeÀe®eej, Oece& keÀe³eoe Fl³eeoer®ee DeY³eeme ³eeceO³es kesÀuee Deens.
[) Sefceue [jKeeF&ce -³eebveer meceepeMeem$ee®³ee J³eeHleer leerve Yeeie kesÀues Deensle.
1) meeceeefpekeÀ DeekeÀejMeem$e (Social Morphology) :
[jKeeF&ce ³eeb®³ee celes ceeveJeer meeceeefpekeÀ peerJevee®ee DeY³eeme YeewieesefuekeÀ DeeOeej,
ueeskeÀmebK³eelcekeÀ j®evee, Ievelee DeeefCe He³ee&JejCe ³ee IeìkeÀeyeÎue meceepeMeem$eeb®³ee ³ee Yeeieele kesÀuee
peelees.munotes.in

Page 14

142) meeceeefpekeÀ MejerjMeem$e (Social Physiology) :
Oeeefce&keÀ, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, Mew#eefCekeÀ Je lelmece IeìkeÀeb®es DeO³e³eve keÀjCeejer mJeleb$e
Meem$es efvecee&Ce Peeueer Deensle. Goe. Oecee&®es meceepeMeem$e, jepekeÀer³e meceepeMeem$e, DeeefLe&keÀ
meceepeMeem$e Jeiewjs IeìkeÀ DeY³eeme kesÀues peeleele.
3) meeceev³e meceepe Meem$e (General Sociology ):
meceepe peerJeveele Ie[CeeN³ee Ieìveeb®es Jew%eeef vekeÀ He×leerves DeO³e³eve keÀ©ve l³ee®³ee DeeOeejs
meeceev³e efve³ece Je efme×eblee®eer ceeb[Ceer kesÀueer peeles. ns meceepeMeem$eer³e DeY³eeme #es$e meeceev³e
meceepeMeem$e cnCetve DeesUKeues peeJes Demes cele [jKeeF&ce ³eeb®es nesles.
Jejerue efJee fJeOe efJe®eejJebleebveer ceeb[uesu³ee J³eeHleerefMeJee³e meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer J³eeHekeÀ
Deens Jew®eeefjkeÀ mebÒeoe³eeÒeceeCes mJe©He ÒeOeeve mebÒeoe³e mecevJe³eelce mebÒeoe³e lemes®e meceepeMeem$ee®³ee
efJeefJeOe MeeKee Deensle. ceeveJeJebMeMeem$e ,DeeefoJeemeeR®es meceepeMeem$e, ûeeceerCe meceepeMeem$e, Menjer
meceepeMeem$e, Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e, jepekeÀer³e meceepeMeem$e, Þecee®es meceepeMeem$e, iegvnsieejer®es
meceepeMeem$e DeMee DeveskeÀ MeeKeeceO³es J³eeHekeÀ DeY³eeme kesÀuee peelees.
2.3 meceepeMeem$ee®ee DeY³eeme efJeSOCIOLOGY)
meceepeMeem$ee®ee efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesveeletve DeY³eeme kesÀuee peelees. l³eeb®³ee mecevJe³eeletve
meceepeMeem$ee®es keÀener ÒecegKe DeY³eeme efJe1) meeceeefpekeÀ mebyebOe (Social Relationship) :
meceepe ne ceeveJeer mebyebOee®es SkeÀ peeUs Deens. ceeveJeer meeceeefpekeÀ mebyebOe yeouele Demeleele.
DeMee meeceeefpekeÀ mebyebOee®ee DeY³eeme keÀ©ve Kejer HeefjefmLeleer ue#eele Ieslee ³esles. J³ekeÌleer® eer DeeHeueer
iejpe HetCe& keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ mebyebOe efvecee&Ce neslees DeMee meeceeefpekeÀ mebbyebOee®ee DeY³eeme
meceepeMeem$e Ieslees.
2) meeceeefpekeÀ mecetn / ieì (Social Groups) :
meceepeeleerue efJeefJeOe iejpee HetCe& keÀjC³eekeÀefj lee J³ekeÌleer meeceeefpekeÀ mebyebOe efvecee&Ce keÀjles.
³ee meeceeefpekeÀ mebyebOeeletve efJeefJeOe ieì efvecee&Ce nesleele. DeMee Òel³eskeÀ ieìeleerue J³ekeÌleer®es mLeeve DeeefCe
opee& þjuesuee Demelees. l³eevegmeej J³ekeÌleer DeeHeueer YetefcekeÀe Hee j Hee[les. meeceeefpekeÀ ieìe®eer j®evee
yeoueu³eeme J³ekeÌleer®eer YetefcekeÀe yeouele peeles ne meceepeMeem$ee®³ee DeY³eemee®ee efJe3) meeceeefpekeÀ mebmLee (Social Institutions) :
meceepeMeem$eele efJeMJe -J³eeHeejer meeceeefpekeÀ mebmLee Deensle. ceeveJeer iejpeeb®eer Hetleea
keÀjC³eemeeþer mebmLee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. keÀeceJeemevee, DeVe, ÒepeeslHeeove, DeLe&efJeJeiewjs iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer efJeJeen, kegÀìgbye, jep³e, Oece&, DeLe& Jeiewjs mebmLeeb®eer efv eefce&leer Peeueer. ³ee
meJe& meeceeefpekeÀ mebmLeeb®ee DeY³eeme meceepeMeem$eele kesÀuee peelees.munotes.in

Page 15

154) meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee (Social Process) :
ceeveJeer Deeblejef¬eÀ³ee®es Meem$eer³e DeO³e³eve cnCepes meceepeMeem$e nes³e. p³eeJesUer oesve J³ekeÌleer
SkeÀceskeÀeb®³ee menJeemeele ³esTve SkeÀceskeÀebJej HeefjCeece keÀjleele, lesJne Deeblejef¬eÀ³ee efvecee&Ce nesles.
J³ekeÌleer -J³ekeÌleerleerue Je ieìeieìeleerue meeceeefpekeÀ mebHekeÀe&letve meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³eecegUs®e J³ekeÌleer®es
DeefmlelJe M eke̳e Deens. ³eecegUs menkeÀe³e& meceeJesMeve, mebcceerueve Jeiewjs mebIeìveelcekeÀ Òeef¬eÀ³eeb®ee DeY³eeme
meceepeMeem$eele kesÀuee peelees. ³eeefMeJee³e efJeIeìveelcekeÀ meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³eener Deensle. mebIemlejerkeÀjCe Jeiewjs efJeIeìveelceke À Òeef¬eÀ³eeb®eener DeY³eeme meceepeMeem$eele kesÀuee peelees.
5) meeceeefpekeÀ efve³eceves Je efve³eb$eCe (Social Norms and Social Control) :
J³ekeÌleer mJewje®eejer yeveueer lej leer meceepeefJeIeelekeÀ Jele&ve keÀjles cnCetve J³ekeÌleer®³ee Jele&vee Jej
efve³eb$eCe þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. meceepee®eer J³eJemLee megjUerle JneJeer cnCetve J³ekeÌleer®³ee Jele&veeJej
efveye&OeveeÜejs efve³eb$eCe efvecee&Ce kesÀues peeT MekeÀles. meeceeefpekeÀ efve³eceecegUs J³ekeÌleer ³eesi³e Jele&ve keÀjles.
efJeefJeOe ®eeueerefjleer, ÒeLee, HejbHeje, keÀe³eoe, ©{er, veweflekeÀ efve³eceves ³eecegUs meceepeeJej efve³eb$eCe
ÒemLeeefHele nesles. DeMee meJe& IeìkeÀeb®ee DeY³eeme meceepeMeem$eele kesÀuee peelees.
6)meeceeefpekeÀ mecem³ee (Social Problems ):
meceepeel e Jew³eeqkeÌleiele DeeefCe meeceeefpekeÀ efJeIeìveeceOetve efJeefJeOe mecem³ee efvecee&Ce nesleele. ³ee
meJe& meeceeefpekeÀ mecem³eeb®es meceepeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesveeletve DeO³e³eve kesÀues peeles. meceepeele efJeIeìve
efvecee&Ce keÀjCeeN³ee efJeefJeOe m ecem³ee Deensle, iegvnsieejer, ®eesjer, J³emeveeOeervelee, JesM³eeJ³eJemee³e,
efYe#eeJe=Êeer, yeeuecepetjer, peeleerYeso ³ee IeìkeÀeb®ee meceepeeJej JeeF&ì HeefjCeece keÀjleele. ³ee IeìkeÀeb®³ee
keÀe³e&keÀejCe mebyebOee®ee MeesOe IesTve l³eeJej ³eesi³e GHe e³e³eespevee met®eJeC³ee®es keÀece meceepeMeem$eeceOetve
meg®eJeues peeles.
7)meceepe Je He³ee&JejCe (Society & Environment ):
J³ekeÌleer®³ee Jele&veeJej meeceeefpekeÀ He³ee&JejCe HeefjCeece keÀjles. meeceeefpekeÀ He³ee&JejCeeceO³es
meeceeefpekeÀ cetu ³es, ©{er, ®eeueerefjleer, HejbHeje, Þe×e, meeceeefpekeÀ mecem³ee, GÐeesie, efMe#eCe,
J³eJemee³e, ueeskeÀmebK³ee, efMe#eCe, jep³e DeMee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Demelees. ns IeìkeÀ
meeceeefpekeÀ He³ee&JejCe DeeefCe meeceeefpekeÀ mebyebOe HejmHejeb Jej HeefjCeece keÀjleele. cnCetve meeceeefpekeÀ
He³ee&JejCee®ee DeY³eeme meceepeMeem$eele kesÀuee peelees.
8)meeceeefpekeÀ efve³eespeve (Social Planning ):
DeeefLe&keÀ efve³eespeveeÒeceeCes®e meeceeefpekeÀ efve³eespevee®eer osKeerue DeeOegefvekeÀ mece epeele iejpe
Deens. meeceeefpekeÀ efve³eespeveeÜejs meeceeefpekeÀ efnlee®³ee ¢ef<ìves meceepee®ee yeoue Ie[Jetve DeeCeuee
Deens.
9) meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve (Social Change) :
HeefjJele&ve ne efvemeiee&®ee efve³ece Deens. ³eecegUs meceepe ne HeefjJele& veMeerue Deens. DeLee&le
meceepee®³ee HeefjJele&vee®eer ieleer l³ee ceeveeves cebo Deens. meceepe yeouel³ee keÀeUevegmeej yeouele Demelees.
meceepee®³ee yeoueeuee pes IeìkeÀ keÀejCeerYetle þjleele l³ee®ee DeY³eeme meceepeMeem$eeceO³es kesÀuee peelees.
efJeMesmeceepeMeem$ee®es DeY³eeme efJe

Page 16

1610) efJeefJeOe mebmke=Àefle®ee DeY³eeme :
yeouel³ee J³eJemLesÒeceeCes ceeveJeer peerJeve yeouele peeles. ceeveJeer efJekeÀeme Ie[tve ³eslees
l³eeÒeceeCes ceeveJeeb®³ee mebmke=Àleer®ee efJekeÀeme neslees. mebmke=Àleer®eer efveefce&leer ceeveJeeves kesÀuesueer Demetve leer
ceeveJeer peerJevee®ee SkeÀ DeefJeYeep³e Yeeie Deens. ner ceeveJeer mebmke=Àleer efJeefJeOe IeìkeÀ eble efJeYeeieueer peeles.
l³ee IeìkeÀeb®ee ceeveJeer peerJeveeJej keÀesCelee HeefjCeece neslees ³ee®ee meefJemlej DeY³eeme meceepeMeem$eeceO³es
kesÀuee peelees.
DeMee He×leerves Jejerue efJemeeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe, opee&, YetefcekeÀe Demes IeìkeÀ DeY³eemeues peeleele. ûeeceerCe ceevemeMeem$e, Þece,
GÐeesie, J³eJemee³e, DeLe& Fl³eeoer efJeefJeOe MeeKeeceO³es meceepeMeem$ee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
2.4 meceepeMeem$ee®ee efJekeÀeme (DEVELOPMENT OF
SOCIOLOGY)
1) ÖeÀevmeceOeerue meceepeMeem$ee®ee efJekeÀeme
De) Dee@iemì keÀe@cì (August Compte) :
meceepeMeem$ee®es pevekeÀ Dee@iemì keÀe@cì ³eebveer meJe& ÒeLece meceepeMeem$e Sociology ne
Meyoeb®ee Òe³eesie kesÀuee Deens. 1839 ceO³es Hee@efPeefìJn efHeÀuee@mee@HeÀer ³ee ûebLee®³ee ®eewL³ee Keb[ele ue@ìerve
YeemeceepeMeem$e nes³e. l³eeveblej ceeveJeer efJe®eeje®³ee leerve DeJemLee DeeefCe ns e fme×eble Òel³e#e ceeb[tve
Meem$eer³e DeO³e³eve keÀjC³eeme ÒeejbYe Peeuee. efmLeleerkeÀ DeeefCe ieleerkeÀ meceepeMeem$e JeieeakeÀjCe keÀ©ve
l³eebveer meceepeMeem$ee®ee Hee³ee Ieeleuee Deens.
ye) Fceerue [jKeeF&ce :
ÖeÀevmeceOeerue ogmejs meceepeMeem$eer ³e efJe®eejJeble cnCepes Sefceue [ jKeeF&ce ³eebveer
meceepeMeem$e efJekeÀemeeuee ³eesieoeve kesÀues Deens. l³ee®³ee celes meceepeMeem$e meeceeefpekeÀ mebK³eeb®ee
(Social Facts) DeeefCe meeceeefpekeÀ ¢ef<ìkeÀesvee®ee DeY³eeme Deens. l³eebveer ÞeceefJeYeepev ee®ee
efme×eble ÒeefleHeeove keÀ©ve meceepeMeem$ee®ee efJekeÀeme kesÀuee Deens.
2) Fbiueb[ceOeerue meceepeMeem$ee®ee efJekeÀeme :
nye&ì& mHesvmej ³eebveer YeeJeer ³eesieoeve meceepeMeem$eemeeþer kesÀuesues Deens. meceepeMeem$ee®ee
DeY³eeme DeeefCe mece epeMeem$e lelJes ns oesve ÒecegKe ûebLe l³eebveer efvecee&Ce kesÀues Deensle. meeceeefpekeÀ
[eefJe&veJeeo, meWefê³e efme×eble, Gl¬eÀebleerJeeoer efme×eble ns ÒecegKe leerve efJe®eej ceeb[ues Deensle. ³eeefMeJee³e
Fbiueb[ceO³es efievmeyeie& DeeefCe ne@ypene Tme Je Jesmìj ceeke&À ³eebveer DeeefoJeemeer meceepee®ee legueveelcekeÀ
DeY³eeme kesÀuee Deens.
3) pece&veerceOeerue meceepeMeem$ee®ee efJekeÀeme :
pece&veerceO³es DeveskeÀ meceepeMeem$eer³e efJe®eejJeble Go³eeme Deeues. keÀeue& ceekeÌme&, ce@keÌme Je syej,
pee@pe& efmecesue, Jee@ve efJepe Fl³eeoer®ee ÒeecegK³eeves GuuesKe kesÀuee peelees.munotes.in

Page 17

17De)keÀeue& ceekeÌme& :
³eebveer `oeme ke@ÀefHeìue' DeeefCe keÀc³egefve<þ peeefnjveecee ³eecegUs mebHetCe& meceepe J³eJemLesle
meec³eJeeoer efJe®eej Meesp³eecegUs meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, DeeefCe jepekeÀer³e efJe®eejele HeefjJele&ve Ie[tve Deeues. ³eecegUs keÀeue&
ceekeÌme& ³eeb®³ee meec³eJeeoer efJe®eejeb®es ³eesieoeve efceUeue sD e e n s .
ye) pee@pe& efmecesue -
meceepeMeem$ee®³ee mJe©He mebÒeoe³ee®es (Formal School) ®es pevekeÀ Deensle. ³eebveer
meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee, YetefcekeÀe, meYeemeo, J³eJemLes®es cenÊJe, mebIeÒeefleHeeove kesÀues.
keÀ)ce@keÌme Jesyej :
meceepeMeem$e%e ce@keÌme Jesyej ³eebveer Yeeb[JeueMeener, veeskeÀjMeener, Oece&, DeeoMe& mJe©He, meÊee,
DeeefCe DeefOekeÀej, meeceeefpekeÀ ef¬eÀ³ee DeMee meceepeMeem$eeleerue cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee®ee mebMeesOeveelcek eÀ
DeY³eeme kesÀuee Deens.
4)DecesefjkeÀve meceepeMeem$ee®ee efJekeÀeme :
De)uesmìj Jee[& -
³eebvee DecesjerkeÀve meceepeMeem$ee®es pevekeÀ cnCetve DeesUKeleele. ceeveJe DeeefCe HeMet (ÒeeCeer)
³eeb®³eeleerue yeg×er®ee HeÀjkeÀ ne efvemeie&le: Deens. Meg× meceepeMeem$e%e kesÀJeU meeceeefpekeÀ Ieìveeb®ee
DeY³eeme keÀjles. J³eeJeneefjkeÀ meceepeMeem$eele Demes DeveskeÀ efJeMesye)ìe@uekeÀe@ì Heejmevme :
³eebveer meeceeefpekeÀ ef¬eÀ³ee efme×eblee®ee keÀe³ee&lcekeÀ ¢ef<ì keÀesveeletve cetu³es, efve³eceves, ieì,
GHeieì, opee&, YetefcekeÀe, meÊee Je DeefOekeÀej DeMee efJeefJeOe mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme kesÀuee Deens.
keÀ)je@yeì& ceì&ve :
³eeb®es ceO³emlejer³e efme×eble, ÒeceeCekeÀ Metv³eles®ee efme×eble, meceepeMeem$ee ®³ee Meem$eer³e
mJe©Heemeeþer cenÊJee®es Deensle.
³ee efMeJee³e ce@keÀ Dee³eJnj, meejesefkeÀve, mecevesj, efiev[eRipe DeMee DeveskeÀ efJe®eejJebleeveer
meceepeMeem$ee®³ee efJekeÀemeeuee ³eesieoeve efoues Deens.
5)peHeeveceOeerue meceepeMeem$ee®ee ef JekeÀeme :
ìesefkeÀ³eesceOeerue FbefHeefj³eue efJeÐeeHeerþele DecesefjkesÀ yejesyej meceepeMeem$e ne efJeDeO³e³eveeme ÒeejbYe Peeuee. ÒeLece ³esLes nye&ì& mHesvmej®³ee efJe®eeje®ee ÒeYeeJe neslee. Hejbleg veblej
DecesefjkeÀve efJe®eejeb®ee ÒeYeeJe p eHeeveer meceepeMeem$eele DeefOekeÀ peeCeJet ueeieuee. ìesefkeÀ³ees Je ke̳etìes ner
ÒecegKe meceepeMeem$eer³e DeO³e³eve keWÀês Deensle.
6)Yeejleer³e meceepeMeem$ee®ee efJekeÀeme :
cegbyeF& efJeÐeeHeerþsves Hesì^erkeÀ ies[erme ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeue er F.me. 1919 ceO³es HeoJ³etÊej
DeY³eeme¬eÀceele meceepeMeem$ee® ee mJeleb$e efJeYeeie efvecee&Ce kesÀuee. Heg{s 1924 ceO³es [e@. peer.Sme. Ieg³ex
³eebveer ce=le mJe©He osC³eeme ÒeejbYe kesÀuee. Ieg³ex ³eebveer Yeejleer³e mebmke=Àleer, meceepeJ³eJemLee, keÀ ueeMeem$emunotes.in

Page 18

18Jeiewjs efJeHeg{erue mebMeesOeve keÀe³e& J³eeHekeÀ mJe©Heele meg© Peeues. [e@. [er.Heer. cegKepeea, Deej.kesÀ. cegKepeea,
Sme.Heer. ogyes, S.De ej. osmeeF&, FjeJeleea keÀJex Jeiewjs meejKes DeveskeÀ efJe®eejJeble Yeejleele Go³eeme Deeues.
Deepe Yeejleele meceepeMeem$ee®³ee DeO³e³eveeme cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens.
Jejerue efJeefJeOe je<ì^eleerue meceepeMeem$e efJekeÀemeeleerue ³eesieoeve ue#eel eI e s l e u ³ e e v e b l e j
meceepeMeem$ee®es cenÊJe efoJemeWefoJeme Jee{le Deens. meceepeMeem$ee®³ee DeY³eemee®eer meercee ner
efoJemeWefoJeme Jee{le Demeleevee efomeles.
2.5 meceepeMeem$eer³e keÀuHeveeMekeÌleer DeeefCe meeceeefpekeÀ efJekeÀeme
(SOCIOLOGICAL IMAG INATION AND DEVELOPMENT)
meceepeMeem$e ns ceeveJeer meceepe peerJevee®³ee Òel³eskeÀ DebieeMeer mebyebOeerle Deens. meceepee®³ee
efJekeÀemeekeÀjerlee meceepeMeem$ee®es ³eesieoeve cenÊJee®es Deens. meceepeMeem$e kesÀJeU %eevee®ee efJejenlee meceepe e®³ee Òel³eskeÀ mecem³es®ee DeY³eeme keÀ©ve GHee³e meg®eJeC³ee®eer peyeeyeoejer
meceepeMeem$ee®eer Deens.
meeceeefpekeÀ mebmLee, meeceeefpekeÀjCe, meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe, meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve, meeceeefpekeÀ
megOeejCee, meeceeefpekeÀ efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ efMe#eCe, meeceeefpekeÀ J³eJemee³e, jespeieej, Deejesi³e DeMee
Òel³eskeÀ #es$eekeÀefjlee meceepeMeem$e DeeJeM³ekeÀ Deens. meceepeMeem$e kesÀJeU %eeveeJeoer ve jenlee les
GHe³eesefieleeJeeoer nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. DeMee efJe®eejeletve keÀ ener cenÊJee®eer keÀe³ex meceepeMeem$e keÀ©
MekeÀles.
De) meceepeMeem$e SkeÀ GHe³eesefiele Meem$e :
meceepeMeem$eele meeceeefpekeÀ peerJevee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. ³eecegUs DeeoMe& veeieefjkeÀ
Ie[JeC³ee®eer peyeeyeoejer meceepeMeem$ee®eer Deens. cnCetve peiee DeeefCe peiet Ðee ner efMekeÀJeCe
meceepeMeem$eeceeHe&Àle ceeveJeeuee efceUles. meeceeefpekeÀ mebmke=Àleer®³ee DeY³eemeecegUs ÒeeHle HeefjefmLeleerMeer
mecee³eespeve IesC³ee®eer ceeefnleer efceUles. kegÀìgbye ,mecetn, meceepe ns ceeveJeer pee rJevee®es DeeOeej Deensle ³ee®es
%eeve meceepeMeem$eecegUs nesles.
meceepeMeem$ee®³ee GHe³eesieeJe©ve oesve ¢ef<ìkeÀesve efvecee&Ce Peeues Deens.
1) Meg× mebMeesOeveJeeoer ¢ef<ìkeÀesve :
³eeceO³es kesÀJeU meceepeMeem$ee®³ee Meem$eer³e mebMeesOeveeJej Yej efouee. ³eeceO³es Jew%eeefvekeÀ
He×leer®ee DeeefCe veJeerve leb$eeb®ee GHe³eesie keÀ©ve meceepeMeem$ee³e %eeveele Jee{ kesÀueer peeles.
2)GHe³eesefieleeJeeoer ¢ef<ìkeÀesve :
³eeceO³es meceepeMeem$eekeÀ[s GHe³eesefieleeJeeoer Meem$e cnCetve®e yeIe eJes. Meem$eefveefce&leeryejesyej
veJeveJeerve mebMeesOeve cenÊJee®es Deens. HeCe l³ee®ee GHe³eesie meceepe efJekeÀemeemeeþer DeHesef#ele Deens.
meceepeMeem$eer³e %eevee®ee GHe³eesie meeceeefpekeÀ mebIeìve , megJ³eJemLee, ceeveJeer efJekeÀemeekeÀjerlee nesC es
iejpes®es Deens. JewÐekeÀer³e, DeefYe³eebef$ekeÀer, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, Mew#eefCekeÀ, Oeeefce&keÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ,munotes.in

Page 19

19ÒeMeemekeÀer³e, meceepemesJee, Jeiewjs #es$eeb®³ee keÀefjlee meceepeMeem$ee®es %eeve GHe³egkeÌle þjle Deens. ³eecegUs
meceepeMeem$ e ns GHe³egkeÌle Meem$e nesT ueeieues Deens.
ye) meceepeMeem$e DeeefCe meeceeefpekeÀ mecem³ee :
ceeveJeer meceepeele meeceeefpekeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesle Demeleele. ³eecegUs meeceeefpekeÀ DeefmLejlee
³esles. DeMee mecem³ee mees[JeC³eemeeþer Meem$eer ³e Jemletefve<þ ¢ef<ìkeÀesveeletve DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. ueeskeÀmebK³ee Jee{, iegvnsieejer, yeeueiegvnsieejer, Heeb{jHesMeer iegvnsieejer, yeskeÀejer, efYe#eJe=Êeer,
onMeleJeeo, DeeblekeÀJeeo, m$eer mecem³ee, J³emeveeefOevelee, Deejesi³e DeMe e DeveskeÀ mecem³ee Deensle.
l³eeb®ee Jemlegefve<þ DeY³eeme keÀ©ve l³eeb®³ee keÀejCeeb®ee MeesOe IesTve nîee mecem³ee mecetU veenerMee
keÀjCes. lemes®e Heg vne ner mecem³ee efvecee&Ce nesT ve³es cnCetve keÀeUpeer IesCes, mecem³eeûemle J³ekeÌleer®es
Hegve&Je meve keÀjC³eemeeþer GHee³e meg®eefJeC³eemeeþer meceepeMeem$e ³eesi³e keÀe³e& keÀ© MekeÀles.
keÀ) meceepeMeem$e Je meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve :
meceepeMeem$e DeeefCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®ee peJeU®ee mebyebOe Demelees. meeceeefpekeÀ
peerJevee®ee D eY³eeme keÀjleevee meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®ee DeLe&, mJe©He, keÀejCeerYetle IeìkeÀ, ®eeuevee
osCeejs IeìkeÀ, De[LeUe efvecee&Ce keÀjCeejs IeìkeÀ ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
meeceeefpekeÀ mebyebOeeleerue HeefjJele&ve ,opee& Je YetefcekeÀe ceOe erue HeefjJele&ve, mebmLeelcekeÀ
HeefjJele&ve, Mew#eefCekeÀ HeefjJele&ve, cetu³eebceOeerue HeefjJele&ve DeMee Òel³eskeÀ HeefjJele&ve IeìkeÀeb®ee DeY³eeme
meceepeMeem$eebceO³es kesÀuee peelees. p³eecegUs meeceeefpekeÀ megOeejCee Ie[tve meeceeefpekeÀ efJekeÀ emeeuee HeesJeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®ee meKeesue DeY³eeme meceepeMeem$eele kesÀuee
peelees.
[) meceepeMeem$e Je efJekeÀeme :
meceepeMeem$ee®ee meJee¥efieCe efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer meceepeMeem$ee®e e DeY³eeme keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. Jew®eeefjkeÀ efJekeÀeme, leebef$ekeÀ efJekeÀeme, J³ekeÌleer®ee efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ efJekeÀeme,
meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀeme DeMeeÒekeÀejs meceepeefJekeÀemeele meceepeMeem$ee®³ee %eevee®ee ceesþe Jeeìe Demelees.
meceepee®ee meJe& meceeJesMekeÀ DeY³eeme meceepeMeem$eele nesle Demelees. jep³eMeem$e%e, DeLe&Meem$e%e,
meceepemegOeejkeÀ ³ee meJee¥vee®e meceepee®es iegCeelcekeÀ HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer cnCepes®e
meceepee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer meceepeMe em$ee®ee GHe³eesie nesT MekeÀlees.
F) meceepeMeem$e Je meeceeefpekeÀ OeesjCe :
meceepeele megOeejCee Ie[JeC³eemeeþer keÀener efve³eespeveye× keÀe³e&¬eÀce DeeKeues peeleele p³eeb®eer
DeHes#ee meceepee®eer Òeieleer keÀjC³ee®eer Demeles. GodYeJeCeeN³ee me cem³e mees[JeC³eemeeþer Demes keÀe³e&¬eÀce
Meemeve, peeieeflekeÀ mebmLee , meceepemegOeejkeÀ Jeiewjs IeìkeÀebkeÀ[tve jeyeJeues peele Demeleele. DeeefLe&keÀ
OeesjCes, meeceeefpekeÀ OeesjCes, meceepemegOeejCeelcekeÀ OeesjCes, meceepekeÀu³eeCe ³eespevee, meece eefpekeÀ
efve³eb$eCe keÀe³e&¬eÀce, p³eecegUs meeceeefpekeÀ mecem³ee mees[JeC³eeme ceole nesle Demeles.
HeÀ) meceepeMeem$e Je J³eeJemeeef³ekeÀlee :
meceepeMeem$ee®ee DeO³e³eveecegUs meceepee®ee meJee¥efieCe efJekeÀeme nesF&ue Hejbleg DeO³e³eve
keÀjCeeN³ ee J³ekeÌleerme YeefJe<³eele DeveskeÀ jespeieej mebOeer GHeueyOe nesleerue. meceepe keÀu³eeCe DeefOekeÀejer
iegvns efve³eb$ekeÀ DeefOekeÀejer, meeceeefpekeÀ efve³eespeve DeefOekeÀejer, keÀewìgbefyekeÀ meuueeieej, Deejesi³e mesJekeÀ
Jeiewjs jespeieej mebOee re f c e U l e e r u e .munotes.in

Page 20

202.6 meceepeMeem$ee®es cenÊJe / meceepeMeem$ee®³ee DeY³eemekeÀl³ee¥vee
jespeieeje®³ee DeveskeÀ mebOeer GHeueyOe (SIGNIFICANCE OR
IMPORTANCE OF SOCIOLOGY)
meceepeMeem$eer³e DeO³e³evee®ee GHe³eesie meceepee®³ee efJekeÀemeemeeþer kesÀuee peele es. meeceeefpekeÀ
efJekeÀemeele Heg{erueÒeceeCes cenÊJe meebielee ³esF&ue.
1) ceeveJeer meceepee®es Jemlegefve<þ DeekeÀueve :
meceepeMeem$eeceO³es kesÀJeU ceeveJeer mebyebOee®ee meeceeefpekeÀ DeY³eeme kesÀuee peelees. meeceeefpekeÀ
mebj®evee, mebj®eves ®es IeìkeÀ, ceeveJeer mebyebOe, ÒekeÀe³e& -DeHekeÀe³e&, meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe, meeceeefpekeÀ
HeefjJele&ve, meeceeefpekeÀ efJe®eueve, DevegketÀueve, meeceeefpekeÀ mecem³ee ³eeb®es Jemlegefve<þ ¢ef<ìkeÀesveeletve
DeO³e³eve kesÀues peeles. ³eecegUs ³eLeeLe & DeeefCe Jemlegefve<þ DeekeÀueve nesCes Meke̳e Peeues Deens. meceepee®³ee
Jemlegefve<þ DeO³e³evee®ee GHe³eesie meeceeefpekeÀ ÒeMve mees[JeCes DeeefCe meeceeefpekeÀ efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer
kesÀuee peelees.
2) meeceeefpekeÀ mecem³eeb®ee DeY³eeme :
veJe³egieele veJeveJeerve mecem³ee efvecee&Ce nesleevee efomeles. ³ee mecem³ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJej
JeeF&ì HeefjCeece keÀjleele. ³eecegUs meeceeefpekeÀ efJekeÀemeeuee De[LeUe efvecee&Ce neslees. meceepeMeem$eeble
meeceeefpekeÀ mecem³eeb®es Meem$eer³e H e×leerves mebMeesOeveelcekeÀ DeY³eeme kesÀuee peelees. ³ee meceepeMeem$eer³e
DeY³eemeecegUs mecem³eeb®es mel³e mJe©He ceeefnle nesTve mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eeme ceole nesles.
3) meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe :
meceepe keÀu³eeCe keÀjC³eekeÀefjlee me ceepeMeem$ee®es KetHe®e cenÊJe Deens. meceepeeleerue meJe&
IeìkeÀeb®ee meceeve efJekeÀeme nesle veener. keÀener meeceeefpekeÀ IeìkeÀ ceeieemeuesues Deensle. Yeejleer³e
peieeleerue DeeefoJeemeer Devegmetef®ele peeleer peceeleer®es IeìkeÀ meeceeefpekeÀ meebm ke=ÀeflekeÀ ¢<ìîee ceeies
Deensle. keÀeceieej, íesìs J³eeJemeeef³ekeÀ ueeskeÀeb®es DeveskeÀ ÒeMve Deens. ³ee meJee¥®³ee efnlee keÀefjlee
meceepeMeem$ee®es efJeMesIeìkeÀeb ®³ee keÀu³eeCeekeÀefjlee ³eespevee le³eej keÀjC³eele Meemeveeme meceepeMeem$ee®eer ceole I³eeJeer
ueeieles.
4) meeceeefpekeÀ efve³eespeve :
meceepee®³ee efJeefMe<ì efoMesves DeHesef#ele efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer efve³eespeve DeeJeM³ekeÀ Deens.
DeeefLe& keÀ efve³eespeveeÒeceeCes®e meeceeefpekeÀ efve³eespeve kesÀues peeleDeens. DeeOegefvekeÀ keÀeU efve³eespevee®ee
keÀeU cnCetve DeesUKeuee peelees. l³eecegUs meeceeefpekeÀ efve³eespevener nesCes cenÊJee®es Deens. ³ee keÀefjlee
meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®eer mel ³e DeeefCe Jemlegefve<þ ceeefnleer efceUeu³eeefMeJee³e mecem³eeb®eer peeCeerJe nesT
MekeÀle veener. ³eekeÀefjlee meceepeMeem$ee®ee DeY³eeme DeefleMe³e cenÊJee®ee Deens.
5) ceeveJeer meceepee®ee efJekeÀeme :
ceeveJeer meceepee®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®³ee meboYee&le meceepeMeem$ee®es ³eesieoeve cenÊJee®es
Demeles. meceepeele efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ©{er, HejbHeje, ®eeueerefjleer, Oeeefce&keÀ HejbHeje, DebOeÞe×e,munotes.in

Page 21

21iewjmecepe Demeleele. ³eecegUs meceepee®ee efJekeÀeme nesT MekeÀle veener. cnCetve DeMee meeceee fpekeÀ
IeìkeÀeb®ee DeY³eeme meceepeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesveeletve kesÀuee peelees. ³eecegUs meceepeeleerue Deefve<ì
IeìkeÀeb®eer peeCeerJe nesles. ³eecegUs ceeveJeer Òeieleer keÀ©ve IesC³eeme meceepeMeem$ee®eer ceole nesles.
6) J³eeJemeeef³ekeÀ cenÊJe :
DeeOegefvekeÀ keÀeUele meeceeefpekeÀ efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer meceepee®³ee Òel³eskeÀ #es$ee®ee JesOe
Iesleuee peelees. l³eecegUs meceepeMeem$ee®³ee DeY³eemekeÀl³ee¥vee jespeieeje®³ee DeveskeÀ mebOeer GHeueyOe
Deensle. DeewÐeesefiekeÀ #es$eele meeceeefpek eÀ megj#ee, jespeieej, yesjespeieejer, efJecee ³eespevee, meeceeefpekeÀ
megj#ee ³eespevee, iegvne megOeej #es$e, yeeuemegOeej keWÀê, meceepe keÀu³eeCe, v³ee³e efJeYeeie, Deejesi ³e
megOeejCee, meeceeefpekeÀ efMe#eCe, Òeew{ efMe#eCe, ceefnuee megOeej keWÀê, DeeÞece kegÀìgbye efve³eespeve DeMee
efJeefJeOe #es$eele meceepeMeem$ee®ee GHe³eesie DeMee efJeefJeOe jespeieej mebOeermeeþer GHe³egkeÌle Deens.
7) meeceeefpekeÀ SkeÀlee efvecee&Ce keÀjCes :
meeceeefpekeÀ peerJeveele meebmke=ÀeflekeÀ, Oeeefce&keÀ, Yeee fSkeÀe®e osMeeleerue meceepeelener efJeefJeOelee efometve ³esles. l³eecegUs meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, YeeefÒeMveeJe©ve DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele cnCetve meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ SkeÀlee e fvecee&Ce keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. meceepeMeem$eele efJeefYeVe peeleer, Oece& DeeefCe meeceeefpekeÀ peerJeve ³eeb®es mel³e DeeefCe
Jemlegefve<þ DeO³e³eve kesÀues peeles. lemes®e meeceeefpekeÀ peerJeve DeeefCe Oecee&®ee HejmHejebceO³es mebyebOe DeeefCe
cenÊJe meceepeMeem$eele mHe<ì nesles. Lees[ke̳eele meceepeMeem$ee®es J³eeHekeÀ DeO³e³eve DeeefCe
mebMeesOeveecegUs mecem³ee DeeefCe ÒeMve mees[Jeues peeJetve meeceeefpekeÀ SkeÀlee efvecee&Ce keÀjC³eeme ceole nesles.
Jejerue efJeefJeOe cegÐeebefJeDeens.
2.7 meejebMe
DeMee He×leerves ³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer, efJekeÀeme, keÀuHevee DeeefCe
cenÊJe DeMee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme Lees[ke̳eele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. meceepeMeem$e lemes KetHe®e
J³eeHekeÀ DeeefCe cenÊJeHetCe& mJe©Hee®es Deens. keÀejCe efJeMJeeleerue Òel³eskeÀ %eeveMeeKee ceeveJeekeÀefjlee DeeefCe
He³ee&³eeves meceepeekeÀefjlee efvecee&Ce kesÀueer Deens. ³eecegUs meceepeMeem$ee®ee DeY³eeme ne peeieeflekeÀ
mJe©Hee®³ee meeceeefpekeÀ Ieìvee DeeefCe Ie[ecees[erMeer mebyebOeerle Deens. meeceeefpekeÀ mecem³eeb®ee DeY³eeme
keÀjleevee peieeleerue meceepe mecetneb®ee efJe®eej keÀ©ve DeO³e³eve keÀjeJes ueeieles. peieele DeveskeÀ ³eb$e
leb$ee® es MeesOe ueeiele Deensle. ³eecegUs meeceeefpekeÀ yeoue Ie[tve ³esle Demeleevee efJe®eej DeeefCe DeY³eeme
keÀjC³eemeeþer DeeOegefvekeÀ keÀeUele meceepeMeem$eeuee cenÊJe ÒeeHle nesle Deens.
jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, Mew#eefCekeÀ, J³eeJeme eef³ekeÀ, Oeeefce&keÀ DeMee efJeefJeOe #es$eele
meceepeMeem$eer³e DeY³eemee®eer iejpe Yeemet ueeieueer Deens. DeeOegefvekeÀ efve³eespeveemeeþer meeceeefpekeÀ
¢ef<ìkeÀesveeletve mebMeesOeve keÀ©ve efJeefJeOe ³eespevee jeyeJeu³ee peeT ueeieu³ee Deensle. ³eec egUs
meceepeMeem$e ns DeeOegefvekeÀ DeY³eemee®ee keWÀê efyebot nesT ueeieues Deens. keÀejCe peieeceO³es pes keÀener
MeesOe ueeieues peeleele, GlHeeove kesÀues peeles les kesÀJeU meeceeefpekeÀ megKeemeeþer Demeles. DeLee&le ceeveJeer
keÀu³eeCe ne GÎsMe Deme lees. cnCepes®e meceepeMeem$e ne meeceeefpekeÀ mecem³eeb®ee DeY³eeme meeceeefpekeÀmunotes.in

Page 22

22keÀu³eeCeemeeþer keÀjeJe³ee®ee Demelees. cnCetve meceepeMeem$e ns cenÊJee®es DeY³eemeMeem$e Go³eeme ³esle
Deens.
2.8 DeY³eemee®es ÒeMve
1) meceepeMeem$ee®ee DeY³eeme efJe 2) meceepeMeem$ee®³ee efJekeÀemeeJej efveyebOe efuene.
3) meceepeMeem$e ne DeeOegefvekeÀ keÀeUele cenÊJeHetCe& DeY³eeme efJe4) meceepeMeem$ee®es cenÊJe mHe<ì keÀje.
5) ìerHee efuene.
1) meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer
2) meceepeMeem$e DeeefCe meeceeefpekeÀ efJekeÀeme
3) meceepeMeem$e DeeefCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve
2.9 meboYe& met®eer

1) meceepeMeem$eer³e mebkeÀuHevee DeeefCe efme×eble -[e@. ÒeoerHe DeeieueeJes
2) meceepeMeem$e meb keÀuHevee Je J³eeHleer -Òee. p³eesleer [esF&HeÀes[s
3) meceepeMeem$eer³e cetueYetle mebkeÀuHevee -[e@. meeUgbKes mepexjeJe
4) meceepeMeem$e -Òee. Ieeìies pe³eble, Òee. Heeìerue efovesMe
5) DeeOegefvekeÀlee -Gllej DeeOegefvekeÀlee SkeÀ veJe meceepeMeem$ eer³e efme×eble -Sme.Sue. oesMeer
6) megueYe meceepeMeem$e -veer. me. JewÐe, jcesMe Heeb[s
munotes.in

Page 23

23IeìkeÀ -3De
meeceeefpekeÀ mebbmLee
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 ÒemleeJevee
3.2 J³eeK³ee
3.3 meeceeefpekeÀ mebmLee®eer JewefMe<ìîes
3.4 jepekeÀer³e mebmLee
3.5 jep³ee®³ee efveefce&leerme DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs IeìkeÀ
3.6 keÀu³eeCekeÀejer jep³e
3.7 jep³ee®³ee DeefOekeÀejeb®es efkebÀJee meÊes®es mJe©He DeeefCe ÒekeÀej
3.8 DeefOekeÀeje®es ÒekeÀej
3.9 meejebMe
3.10 keÀefþCe Meyo
3.11 DeY³eemee®es ÒeMve
3.0 GefÎäîes
1) mebmLee cnCepes keÀe³e les mecepeeJetve IesCes.
2) jepekeÀer³e mebmLes®ee DeY³ee me keÀjCes.
3) meceepeJ³eJemLes®es DeefmlelJe efìketÀve þsJeC³eemeeþer jepekeÀer³e mebmLee keÀMeer cenÊJee®eer Deens ns
mecepeeJetve IesC³eemeeþer.
4) keÀu³eeCekeÀejer jep³eeb®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer.
5) keÀu³eeCe keÀejer jep³ee®es cenÊJe mecepet ve IesCe s.
6) meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e mebmLes®ee DeY³eeme keÀjCes ne cegK³e GodosMe Deens.
3.1 ÒemleeJevee
ÒemleeJevee -(Introduction)
peerJeveefveJee&nemeeþer Òel³eskeÀ ÒeeC³ee®eer melele Oe[He[ ®eeuet Demeles. ceeveJeÒeeCeerner ³eeuee
DeHeJeeo veener. Ye´cebleer DeJemLesle Demeuesu³ee ceeveJeeuee Ye´cebleer keÀjeJeer ueeiele nesleer. keÀejCe DeVe
MeesOeC³eemeeþer ner Ye´cebleer DeHeefjne³e& nesleer. DeewoîeesefiekeÀ DeJemLeslener ner Oe[He[ Leebyeuesueer veener.munotes.in

Page 24

24ceeveJe Je ceeveJeslej ÒeeCeer DeeHeu³eeu ee cegueYegle iejpeeb®³ee Hetleeameeþer meebefIekeÀ Òe³elve keÀjerle Demeleele.
HeCe ³eeleerue cegK³e Yeso ue#eele Iesleuee Heeefnpes. lees Demee keÀer, ceeveJeslej ÒeeC³eeleerue meebefIekeÀ Òe³elve
kesÀJeU Ye#³e efceUefJeC³ee®³ee GodosMeeves kesÀues peele ele Je veblej cee$e ` yeUer lees keÀeve efHeUer 'ner efmLeleer
Demeles. HeCe ceeveJe meceepeele meebefIekeÀ Òe³elveele menYeeieer Peeuesu³ee meJe& meom³eeb®³ee iejpeeHetleer&®ee
efJe®eej kesÀuee peelees. l³eemeeþer Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es Jele&ve efve³ebef$ ele keÀjCes iejpes®es Demeles. Deefveye¥Oe
Jele&ve cnCepes peJeUpeJeU mJewje®eej Demelees. cnCetve®e J³ekeÌleerves keÀmes Jele&ves kessÀues Heeefnpes ns efveOee&efjle
keÀjC³eemeeþer keÀener yebOeves efkebÀJee efve³ece efvecee&Ce kesÀues peeleele. l³ee®e ye jesyej l³ee efve³ecee®es Heeueve
nesles keÀer veener, nsner keÀeìskeÀesjHeCes Heeefnues peeles. ceeveJeer meceepeele meeceeefpekeÀ mebmLeeb®ee Go³e ³ee®e
ÒesjCeslegve Peeuee Deens. cnCet veceeveJeermebyebOee®³ee DeO³e³eveeuee cenÊJe osCeeN³ee meceepeMeem$e ele
meeceeefpekeÀ mebmLeeb®³ee DeO³e³evee®es cenÊJe Deens.
vesnceer®³e eÒe®eejele `mebmLee '³ee Meyoe®ee DeLe& meceepeMeem$eer³e DeLee&nt ve JesieUe Demeu³ee®es
efometve ³esles. vesnceer®³ee yeesueC³eele mebmLee, ieì, ceb[U ns Meyo peJeU -peJeU meceeveeLee a®es JeeHejues
peeleele. HeCe ³ee eflevner mebkeÀuHevee meceepeMeem$eer³e ¢efäves JesieJesieUîee Deensle. l³ee®es mJeªHe Je
keÀe³ex ner JesieJesieUs Deensle. cnCetve®e mebmLes®ee meceepeMeem$eer³e DeLe& keÀesCelee? l³ee®eer GefÎäs ke keÀe³ex
keÀesCeleer? ³ ee ÒeMvee®es GÊej efceUefJeC³eemeeþer efJeefJeOe uesKekeÀebveer mebmLes®³ee J³eeK³ee ÒeLece ue#eele
Iesleu³ee Heeefnpesle.
3.2 J³eeK³ee (DEFINITION)
1) ne@ì &ve Je nbì ë-
’mebmLee ner DeMeer meeceeefpekeÀ mebyebOee®eer mebIeìerle J³eJemLee Deens keÀer ,p³eeceO³es keÀener meceeve
cetu³es Je Jele&veHe×leer ³eeb®ee meceeJesMe neslees Je peer meceepee®³ee keÀener cetueYet le iejpee YeeieefJeles. “
2) efkebÀipeues [seqJnme ³eeb®³ee celes ë –
’SkeÀ efkebÀJee DeefOekeÀ keÀe³ee&®³ee YeesJeleer j®eu³ee iesuesu³e e HejmHejmebbyebefOele DeMee ueeskeÀª{er,
ueeskeÀveerleer Je keÀe³eoe ³eeb®ee meb®e cnCepes mebmLee nes³e. “
3) uesmeueer ueeme&ve DeeefCe iee@ce&ve ë–
’SKeeoîee cetueYet le meeceeefpekeÀ cegu³ee®es peleve keÀjC³eemeeþer mebIeefìle Peeuessuee meeceeefpek eÀ
efve³eceeb®ee iegbleeiegbleer®ee Je meceeqvJele mJeªHee®ee ieì nes³e. “
Jej veceto kesÀuesu³ee J³eeK³ee Je Flej efJe®eejJebleebveer kesÀuesues meeceeefpekeÀ mebmLeeb®es efJeMuesue#eele Ieslee meeceeefpekeÀ mebmLeeb®eer JewefMeäîes mHeä nesleele. n er®e JewefMeäîes meeceeefpekeÀ mebmLeeb®³ee
mJe©HeeJej ÒekeÀeMe ìekeÀleele. ner JewefMeäîes KeeueerueÒeceeCes Deensle.
3.3 meeceee fpekeÀ mebmLeeb®eer JewefMeäîes
1) efveeqM®ele GefÎä ë-
meeceeefpekeÀ mebmLeeb®eer GYeejCeer keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee lejer efveeqM®ele GefÎäeb®³ee Hetleeameeþer
Peeuesueer Demeles. ns efveeqM®ele GodosMe meeO³e keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ mebmLee keÀefìye× Demeleele.munotes.in

Page 25

25GefÎä Je Òel³e#e kesÀues peeCeejs keÀe³e& ³eeceO³es pejer meg#ce HeÀjkeÀ Demeuee lejer GefÎäeuee DevegªHe ®e
keÀe³e& JneJes, ner DeHes#ee Demeles. lesJne kegÀìgbyemebmLee -ÒepeeslHeeove, jep³emebmLee -mebj#eCe,
Oece&mebmLee -ceeveefmekeÀ Je veweflekeÀ megjef #elelee, DeLe&mebmLee -cetueYetle iejpeebHetleea Fl³eeoer GefÎäîes
Heg{s þsJetve®e keÀe³e&jle nesle Demeleele.
2) meeHes#e mLew³e& ë-
efJeefMeä iejpe HetCe& keÀjCes ns GefÎä ieeþC³eemeeþer mebmLee keÀener efve³ece le³eej keÀjerle
Demeleele. keÀejCe efJeefMeä iejpe meeO³e keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleer®es Jele&ve efve³eceye× nesCes iejpes®es Demeles.
l³eecegUs ns efve³ece SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s nmleeblejerle nesleele. meenefpekeÀ®e efHe{îee
yeoueleele ,HeCe meeceeefpekeÀ mebmL eebveer efJeefMeä iejpes®³ee Het leeameeþer J³ekeÌleerves keÀmes Jele&ve keÀjeJes
³eemeeþer GYes kessÀuesues efve ³ece, efHe{îeeveefHe{îee ®eeuet jenleele. ³ee®ee DeLe& efve³eceele yeoue nesle veenerle,
Demes veener. HeCe keÀesCeles vee keÀesCeles lejer efve³ece ns Demeleele®e ³eecegUs®e mebmLesuee mLew³e& efceUles.
3) efJeefMeä Jele&veÒekeÀej ë -
meceepeeleerue J³ek eÌleer®es Jele&ve keÀesCel³ee ÒekeÀej®es DemeeJes ns efveOee&efjle kesÀues peeles. Deefveye¥Oe
mJeeleb$³e k³ekeÌleeruee osCes ns Oeeske̳ee®es Demeles. l³eecegUs meeceeefpekeÀ mebmLee DeeHeues efveOee&efjle GefÎä
meeO³e keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleerkeÀ[tve þje efJekeÀ Jele&veHe×leer®eer DeHes#ee þsJetve Demeles. jep³emebmLee
J³ekeÌleerkeÀ[tve jeä^efveÿe Je keÀe³eoeHeeueve, kegÀìgbyemebmLee J³ekeÌleerkeÀ[tve kegÀìgbyeer³e YeeJevee, lej
DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleerHeg{s ueervelee ner Oece&mebmLes®eer DeHes#ee Demeles.
4. GHe³egkeÌle meeOeves ë -
efJeefMeä iejpeebYeesJeleer mebmLes®eer GYeejCeer Peeuesueer Demeu³eeves l³ee iejpeebHetleeameeþer keÀener
meeOeveeb®ee JeeHej mebmLee keÀjerle Demeles. ner meeOeves meeceeefpekeÀ mebmLeeb®³ee SketÀCe Jeeì®eeueer Deieoer
DeeJe M³ekeÀ Demeleele. ³eeceO³es Fceejleer, ³eb$ee³egOes Fl³eeoer®ee meceeJesMe neslees. kegÀìgbyemebmLesmeeþer
mebmeejesHe³eesieer Jemleg ueeieleele lej jep³emebmLesmeeþer Mem$es ueeieleele. Oece&mebmLesmeeþer osJeUs, ®e®e&,
yemleer Fl³eeoer®eer iejpe Demeles. mebmLes®³ee GefÎäe®³ee mJeªHeeÒeceeCes mebmLes®³ee meeOevee®es mJeªHener
JesieUs Demeles.
5. ÒeleerkesÀ ë -
meJe&®e meeceeefpekeÀ mebmLeebceO³es keÀesCeleer vee keÀesCeleer lejer ÒeeflekesÀ efvecee&Ce kesÀuesueer Demeleele.
³eecegUs mebmLesyeÎue J³ekeÌl eer®³ee ceveele keÀener peeCeerJee efvecee&Ce nesle Demeleele. ³ee ÒeeflekeÀeb®es mJeªHe
YeeweflekeÀ Je DeYeeweflekeÀ Demeles. mewv³ee®es ieCeJesMe, MeeUsleerue cegueeb®es ieCeJesMe, cebieUmeg$e,
legUMeerJe=boeJeve, mJeefmlekeÀ ³ee ÒeeflekeÀeb®es efnbot Oe cee&leerue cenÊJe, ef¸e½eve Oecee&leerue ¬eÀe@me®es cenÊJe,
FmueececeO³es ®eebo®es cenÊJe ner ÒeeflekeÀeb®eer GoenjCes Deensle. lesJne ÒeeflekeÀe®³ee ceeO³eceelegve efJeefMeä
meeceeefpekeÀ mebmLeebleerue meom³eeb®³ee Þe×e, efJeMJeeme, Jele&veHe×leer mHeä k eÀjles. ³eecegUs®e ueeskeÀeb®³ee
ceveele meceeve Þe×e, meceeve keÀe³e& Je meceeve efJe®eej Fl³eeoer meowJe leepeer jenleele.
6. efueefKele efkebÀJee DeefueefKele HejbHeje ë -
efJeefMeä GefÎä meeO³e keÀjC³eemeeþer Òel³eskeÀ mebmLee J³ekeÌleer®es Jele&ve e fve³ebef$ele keÀjerle Demeles.
ns efve³ece efueefKele Demeleele. Yeejleer³e jep³eIeìvee efueefKele mJeªHeele Demeu³eeves jep³emebmLes®eermunotes.in

Page 26

26ke=Àleer Ieìvesuee Devegmeªve nesle Demeles. HeCe Òel³eskeÀ mebmLes®eer ke=Àleer þjefJeCeejs efve³ece efueefKele
mJeªH eele Demeleele®e Demes veener. Jele&veefJeDee{Utve ³esles. meeceeefpekeÀ mebmLeeleerue meom³eeb®es Jele&ve HejmHejHegjkeÀ Je SkeÀe®e efoMes®es DemeeJes
cnCetve®e ³ee efueefKele Je DeefueefKele H ejbHeje efvecee&Ce kesÀuesu³ee Demeleele.
3.4 jepekeÀer³e mebmLee (THE POLITICAL INSTITUTION)
ÒemleeJevee (Introduction) ë-
jep³e Je mejkeÀej ³eeb®eer J³eeHleer Je keÀe³e& Fl³eeoer yeeyele®es mebMeesOeve keÀjCes ns
jepeveerefleMeem$ee®es GefÎä nes³e. Me emeve J³eJemLes®³ee Debleie&le keÀe³ee&Meer DeeHeu³eeuee keÀener keÀle&J³e
veener. DeeHeCe meeceeefpekeÀ mebIeìve DeeefCe mejkeÀej ³eeb®ee keÀe³e mebyebOe Deens ³ee®ee efJe®eej keÀjCeej
Deenesle. meceepeeleerue megJ³eJemLesMeer p³ee mebmLes®ee leeeqÊJekeÀ mebyebOe ³eslees, efleuee jepekeÀer³e mebmLee
Demes cnCeleele. (The Political institution is the institution formally
concerned with the Maintenance of order in society) meceepeeleerue J³ekeÌleer Je
ieì ³eeb®³eeceOeerue MeebleleeHetCe& Je ÒeYeeJeer DeMee D ebleie&le ef¬eÀ³ee Je J³eJenej ³eebvee GodosMegve megJ³eJemLee
(Order) ne Meyo Dee³eesefpeuee peelees. megJ³eJemLee DeeefCe mebIeìvee (Organisation) ³eele
HeÀjkeÀ Deens. mebIeìvesle peefìuelee (Complexity) DeefYeÒesle Demeles. megJ³eJemLesle leer DeefYeÒes le
vemeles.
keÀesCel³eener mecegoe³eele megJ³eJemLee DemeCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Demeles. jep³e mebmLesJ³eefleefjkeÌle
Flejner keÀener mebmLee meceepeele Meeblelee Je megJ³eJemLee efvecee&Ce keÀª MekeÀleele. GoenjCeeLe&
Oece&mebmLee DeeefoJeemeer mecee peele Oece&mebmLee®e Meeblelee Je megJ³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³eele DeefOekeÀ ÒeYeeJeer
þjles. Hejbleg meceepe pesJne DeefOekeÀ iegbleeiegbleer®ee neslees lesJne mJeleb$e DeMee jepekeÀer³e mebmLes®eer iejpe
Yeemeles. DeLee&le Flej mebmLeener Meeblelee Je megJ³eJemLee jeKeC³ee®es keÀece keÀjerle Demeleele®e. Hejbleg
keÀener efJe#esHe efvecee&Ce Peeu³eeme Meeblelee ÒemLeeefHele keÀjC³ee®eer Debeflece peyeeyeoejer jep³emebmLesJej
³esTve He[les. GoenjCeeLe& peeeflemebmLee DeeHeu³ee peeleerleerue meom³eebJej pe eefleceb[UeleHexÀ efve³eb$eCe
ÒemLeeefHele keÀjles. HegJeeaÒeceeCes Deelee ³ee peeefleceb[Uebvee DeefmlelJe vemeues lejer peeleermebmLee Deepener
DeveewHe®eejerkeÀefjl³ee DeeHeu³ee peeleerHegjles efve³eb$eCe keÀjC³ee®es keÀece keÀjles.
DeeOegefvekeÀ mece epeele keÀceeueer®es J³eJe®ísove Peeues Deens. peeeflemebmLee ,kegÀìgbyemebmLee,
Oece&mebmLee ³ee b®es efJeIeìve Je Jeie&efJeûen Fl³eeoer DeveewHe®eejerkeÀ efve³eb$eCe peJeUpeJeU veä Peeues Deens.
l³eecegUs jep³emebmLes®es keÀe³e& Je cenÊJe Jee{ues Deens. j ep³emebmLesyeeyele DeeHeu³eeuee Heg{erue cegodîeeb®ee
efJe®eej keÀjeJe³ee®ee Deens. jep³ee®ee DeLe& keÀe³e? jep³e DeeefCe meceepe ³eeleerue Yeso keÀe³e Deensle?
meceepee®³ee ¢efäves jep³ee®es keÀe³e& keÀesCeles Deensle? mejkeÀejHeg{s Deepe keÀesCel³ee mece m³ee Deensle?
jep³ee®ee DeLe& -(The Meaning of State)
jep³ee®³ee DeveskeÀ J³eeK³ee Deensle. l³eeHewkeÀer ÒecegKe J³eeK³ee DeMeeë
1) ’efJeefMeä YegYeeieeJej keÀceer DeefOekeÀ ueeskeÀmebK³esle keÀe³ece jenCeeje HejkeÀer³e meÊes®³ee
efve³eb$eCeeHeemet ve m ebHetCe&leë cegkeÌle DemeCeeje Je jep³eeleerue megmebIeefìle DeMee MeemevemebmLes®eemunotes.in

Page 27

27DeeosMe Jee ngketÀce yengmebK³e veeiejerkeÀ mJeYeeJeleë®e HeeUleele Demee meceepe cnCepes ’jep³e“
DeMeer J³eeK³ee Òees. ieeve&j ³eebveer kesÀueer Deens.“
2. Òees. ueemkeÀ er ³eeb®es celes ë-
’jep³e cnCepes efJeJeef#ele Yet Yeeieeleerue mejkeÀej Je Òepee ³eele efJeYeeieuesuee Dee efCe mJeleëuee
meJe&Þesÿ mecepet ve l³ee YegÒeosMeeleerue Dev³e meJe& mebmLeeJej meÊee ieepeJet HeenCeeje meceepe nes³e.“
3. Òees. ce@keÀ Dee³eJnj ë-
’ob[meÊeeOeejer MeemevemebmLesves kesÀuesu³ee keÀe³eoîeevegmeej efJeefMeä Yet ÒeosMeele jenCeeN³ee
ueeskeÀeb®³ee meceepe J³eJemLesmeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer meeJe&ef$ekeÀ yeenîeefmLeleer DeyeeefOele þsJeCeejer
mebIeìvee cnCepes®e jep³e nes³e.“
Jejerue J³eeK³ee Deepe®³ee HeefjefmLeleerle meJe&mJeer GHe³egkeÌle þjleerue Demes veener. ³ee®es keÀejCe
Òel³e#e J³eJenej Heeefnu³eeme Meemeve mebmLesuee DeeHeu³ee meJe&Þesÿ DeefOekeÀejeuee cegj[ IeeueeJeer ueeieles.
cnCetve Jejerue J³eeK³eele megOeejCee keÀ ªve meJe&meeceev³eHeCes Demes efveJesove keÀjlee ³esF&ue keÀer, ce³ee&efole
meeJe&Yeewce meÊee ÒemLeeefHele keÀjCeeje ieì cnCepes jep³e nes³e.
3.5. jep³ee®³ee efveefce&leerme DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs IeìkeÀ
1) YetÒeosMe (Territory) ë-
YetÒeosMe DemeCes ner jep³ee®eer Heefnueer iejpe nes³e, Yeìke̳ee meceepeeuee j ep³e cnCelee ³esCeej
veener. Het Jeea®³ee keÀeUer Ye tÒeosMe ne DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ ceeveuee peele veJnlee. jep³e cnìues keÀer, Yet ÒeosMe
ns efveeqM®ele Demeues lejer l³ee®es #es$eHeÀU efkeÀleer De meeJes, ³eeyeeyele efve³ece Demeuesuee Dee{Utve ³esle
veener. ceesve@keÀes®es #es$eHeÀU 8 ®eewjme cewue Deens, lej mewvecejervees®es #es$eHeÀU 38 ®eewjme cewue FlekesÀ
Deens. jefMe³ee, ®eerve ³eemeejK³ee jep³ee®es #es$eHeÀU ue#eeJeOeer ®eewjme cewue Deens. lemes®e ne Yet ÒeosMe
meueie Demeue eH e e e f n p e sD e m e s n e rv e e n e r .H e t Je& HeeefkeÀmleeve SkeÀe ìeskeÀeuee lej HeeqM®ece HeeefkeÀmleeve ogmeN³ee
ìeskeÀeuee Deens Je ceO³es efnbogmLeeve Deens. jefMe³eve Meem$e%e ªmees ³eebveer Demee megJeCe&ceO³es keÀe{uee
Deen s keÀer, jep³ekeÀejYeej keÀjCes DeJeIe[ nesF&ue FlekeÀe lees ceesþe vemeeJee DeeefCe Deieoer®e uenevener
vemeeJee. Yet ÒeosMeele peceerve, HeeCeer, DeekeÀeMe, nJeeceeve, peceerveerueiele®eer mecegêe®eer Heìdìer Jeiewjs®ee
meceeJesMe neslees.
2) ueeskeÀm ebK³ee efkebÀJee ueeskeÀmecetn (Population) ë-
jep³eefveefce&leerme uees keÀmebK³ee ner SkeÀ DeeJeM³ekeÀ yeeye Deens. leLeeefHe ueeskeÀmebK³ee efkeÀleer DemeeJeer
³eeyeeyele efve³ece Demee veener. efmeueesve, eqmJelPe&ueB[ ³eeb®eer ueeskeÀmebK³ee Lees[er D eens. lej ®eerve Je Yeejle
ner Deefle ueeskeÀmebK³es®eer jep³es nesle. jep³e mJe³ebHetCe& nesF&ue FlekeÀer ceesþer Je jep³ekeÀejYeej
megJ³eJeefmLeleHeCes keÀjlee ³esF&ue FlekeÀer ueneve ueeskeÀmebK³ee DemeeJeer Demes De @jermìe@ìueves meg®eefJeues. ner
efJe®eejmejCeer ³eesi³e®e Deens Demes keÀesCeeueener Jeeìsue. leLeeefHe ³esLes SkeÀ cenÊJee®ee cegodoe ue#eele
þsJeC³eemeejKee Deens lees ne keÀer, ueeskeÀmebK³es®³ee mebK³eelcekeÀ efJe®eejeyejesyej ®e efle®³ee iegCeelcekeÀ,
yeepet ®ee efJe®eej kesÀuee Heeefnpes . jep³ee®es mLew³e&, MekeÌleer, opee& Je JewYeJe ³ee ieesäer iegCeJeeve
ueeskeÀmebK³esJej DeJeuebyetve Demeleele ,cnCepes®e yegef×ceeve, keÀle&J³elelHej, osMeeefYeceeveer, HejeLe&Heje³eCe Je
meefn

Page 28

283) mejkeÀej efkebÀJee MeemevemebmLe e(Government) ë
DeeHeueer GefÎäs meeO³e JneJeerle Je jep³eele Meeblelee Je megJ³eJemLee melele veeboeJeer cnCetve peer
³eb$eCee efkebÀJee J³eJemLee DeeJe M³ekeÀ Demeles, efleuee MeemevemebmLee efkebÀJee mejkeÀej Demes cn Celeele.
mejkeÀej®es mJeªHe osMe keÀeuemeeHes#e Demeles. DeeHeues keÀecekeÀepe keÀjlee ³eeJes cnCetve mejkeÀej®es leerve
efJeYeeie Demeleele. l³eebvee keÀe³eos ceb[U ,keÀe³e&keÀejer ceb[U Je v³ee³eceb[U Demes cnCeleele.
4) meeJe&YeewcelJe (Sovereignty)ë
jep³eeleerue ueeskeÀebvee Debleie&le yeeyeleerle HetCe& mJeeleb$³e DemeeJes ueeieles. l³ee®eÒeceeCes l³eeb®³eeJej
yeensj®es keÀesCee®esner o[HeCe Demelee keÀecee ve³es cnCepes ueeskeÀebvee Debleyee&Ôîe ceeskeÀUerkeÀ DemeeJeer.
jep³eebleie&le mebmLeeJej ef ve³eb$eCe þsJetve J³ekeÌleer Je meceepe ³eeb®³ee mebyebOeele meceleesue Jee mecevJe³e jeKeCes
ns cenÊJee®es Deens . keÀþerCe Je keÀþesj keÀece keÀjC³eekeÀefjlee jep³ee®es neleer meeJe&YeewcelJe DemeCes
DeHeefjne³e& Deens. meeJe&YeewcelJe meÊee DeefJeYeep³e DemeeJeer ueeieles.
jep³e Je Flej mebIeìvee ³eeleerue efYeVelJe (The difference between state and
other organisation) ë
jep³ee®es mJeªHe mHeä nesC³eekeÀjerlee jep³e Je Flej mebIeìvee ³eeceOeerue Yeso keÀe³e Deens ns
efJe®eejele IesCes GHe³egkeÌle þjles. meceepeMeerue ceeCemee®³ee iejpee DeveskeÀ Demeleele. MeejerefjkeÀ, veweflekeÀ,
ceeveefmekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Fl³eeoer iejpeeb®eer DeefOeke=ÀleHeCes Je meeceev³eHeCes Hetle&lee JneJeer cnCetve ceb[Ue®eer
Je mebIeìves®eer efveceealeer nesles. leLeeefHe je p³e Je jep³esÊej mebIeìvee ³eele Yeso Deens.
1) jep³eeuee ÒeeosefMekeÀ ce³ee&oe Demeles. jep³esÊej mebIeìvee®³ee yeeyele DeMeer ce³ee&oe Demeles Demes
veener. GoenjCeeLe& -ef¸emleer Oece&mebIeìvee, jesìjer keÌueye, peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvee Fl³eeoe r.
2) jep³ee®es meYeemeolJe Sseq®íkeÀ vemetve DeeJeM³ekeÀ Demeles. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ner keÀesCel³ee vee
keÀesCel³ee lejer jep³ee®eer meYeemeo Demeles®e J³ekeÌleer p³ee jep³eele pevce HeeJeles l³ee jep³ee®es
meYeemeolJe efleuee ueeYeles. Flej mebIeìveeb ®es meom ³elJe Sseq®íkeÀ mJeªHee®es Deme les. keÀc³egefvemì
He#ee®es meYeemeolJe eqmJekeÀeje³e®es efkeÀ veener ns l³ee l³ee J³ekeÌleer®³ee F®ísJej DeJeuebyetve jenerue.
3) jep³e Flej mebIeìveeJej HetCe&HeCes yeboer DeeCet MekeÀles, Deiej l³eebvee keÀener ce ³ee&oe Ieeuetve osles.
l³eeb®esJej DeebefMekeÀ Jee mebHetCe& efve³eb$eCe ÒemLeeefHele keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer keÀener JesUe jep³eeJej
³esTve He[les. cnCepes jep³e ner meeJe&Yeewce JemeJe&meÊee efOeefveefÿle DeMeer mebIeìvee Deens. leer
meJe&J³eeHeer veme ueer lejer meJe&mHeMeea Deens Demes cnCelee ³esF&ue.
4) Flej mebIeìveebMeer leguevee keÀjlee jep³e ner SkeÀ MeeMJele ef®ejkeÀeueerve mebIeìvee Deens. Flej
mebIeìvee leelHegjl³ee mJeªHee®³ee Demeleele. l³ee®³ee meYeemeoebceO³es DejepekeÀlee ceepeueer efkebÀ Jee
mebIeJesU yeoueues leLeeefHe jep³e DeyeeefOele jenles.
5) jep³ee®es jep³e#es$e efJeMeeue Je J³eeHekeÀ Demeles. Flej mebIeìveeb®es keÀe³e& Je GefÎ än e rc e ³ e e & e f o l e
Demeleele. GefÎäHetleeaveblej mebIeìves®es DeefmlelJe meceeHle nesles. Hejbleg jep³eeuee vesnceer®e
efJekeÀe meerkeÀ keÀe³e& keÀjeJe³ee®es Demeu³eecegUs les Òee mebieerkeÀ mJeªHee®es Demeles. megJ³eJemLee keÀe³ece
efìkeÀefJeCes nsDeYeeJeel cekeÀ keÀe³e& nes³e. l³eecegUs meceepee®eer Òeieleer nesC³eeme DevegketÀue HeefjefmLeleer
efvecee&Ce nesles. leLeeefHe ³ee keÀe³ee&J³eefleefjkeÌle jep³eeuee mecetn efJekeÀemeemeejKeer J³eeHekeÀ keÀe³e&munotes.in

Page 29

29keÀjeJeer ueeieleele. DeMee jerleerves jep³ee®³ee keÀe ³ee&®eer J³eeHleer Je jep³eslej mebmLeeb®³ee keÀe³ee&®eer
J³eeHleer ³eele Yeso Dee{Ulees.
6) jep³e DeeHeu³ee meeJe&YeewcelJee®³ee j#eCeeLe& DeeHeu³ee ob[MekeÌleer®ee keÀe³eosMeerj GHe³eesie keÀª
MekeÀles. jep³eeefJeª× iegvne kesÀu³eeme iegvnsieejeuee efMe#ee keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej jep³eeuee Deens.
jep³eslej mebmLee ner efMe#ee keÀjleele. Hejbleg l³ee®³ee neleele ob[MekeÌleer vemeles. jep³eslej mebmLee
Heg{erueÒeceeCes efMe#ee keÀª MekeÀleele. meYeemeoe®³ee iewjJele&vee®ee efveleelHegjles Jee keÀe³ece®es jodo keÀjCes, yeefnJemegue keÀjCes Fl³eeoer.
jep³e Je jep³eslej mebIeìvee ³eeb®esceO³es j®evee, keÀe³ex, GefÎä Je DeefOekeÀej #es$e Fl³eeoer DeveskeÀ
yeeyel eerle efYeVelJe Deens ns Jejerue efJeJes®eveeJeªve ue#eele ³esF&ue.
jep³e Je meceepe (State and Society )ë
ceeveJeer me ceepee®³ee jepekeÀer³e iejpeslet ve®e jep³e efvecee&Ce Peeues Deens. leLeeefHe jep³e Je meceepe
³ee oesvner mebIeìvee®eer keÀe³e&#es$es Je mJeªHe cee$e efYeVe Deens. jepekeÀer³e ¢äîee mebIeìerle meceepe
cnCepes®e jep³e nes³e. Gueì keÀesCeleerner ceeveJeer mebIeìvee ` meceepe' ³ee meb%esuee Hee$e Demeles.
meceepee®eer efveceealeer G lmHetÀle& Je vewmeefie&keÀ DeMeer Demeles. HeCe jep³e nsl egHejmHejefvecee&Ce kesÀuesues Demeles.
jep³ee®es O³es³e ceeveJeer DeekeÀeb#ee®es mebHetCe& ÒeeflekeÀ nesT®e MekeÀle veener. jepekeÀer³e peerJeveeJ³eefleefjkeÌle
meceepeeuee Flejner Debies Demeleele. jep³eeuee YeewieesefuekeÀ ce³ee&oe Demeleele. meceepeeuee leMee
YeewieesefuekeÀ meercee Demet MekeÀle veenerle ,l³ee®eer J³eeHleer l³ee GefÎäevegmeej SKeeoîee ueneve ieìeHeemetve
peieeleerue meJe& ceeveJeer peeleerHe³e¥le Demet MekeÀles.
meceepee®es leerve ÒecegKe IeìkeÀ Demeleele. kegÀìgbyemebmLee ne meceepee® ee Deeo Me&Je ÒecegKe IeìkeÀ
nes³e. ³eele ceveg<³e pevceeuee ³eslees Je l³eeuee peiee®es %eeve nesles. ogmeN³ee ÒekeÀej®³ee mebIeìvesle J³ekeÌleeruee
mJele뮳ee J³eeJemeeef³ekeÀ iejpeebmeeþer meeceerue nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. GoenjCeeLe& ,keÀeceieej
mebIeìvee, J³eeHeejer mebIe, efMe#ekeÀ mebIeìvee Fl³eeoer. eflemeN³ee ÒekeÀej®³ee mebmLesle J³ekeÌleer mJele뮳ee
efJekeÀemeemeeþer mJes®ísvegmeej meeceerue nesles. GoenjCeeLe&, iee³eve meceepe, DeY³eemeecegUs jepekeÀer³e He#e
Fl³eeoer. ³ee meeceeefpekeÀ meb mLee J³ekeÌleer efJekeÀemee®³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer efvecee&Ce Peeuesu³ee
Demeu³ee lejer, efJeefMeä ce³ee&osHe³e¥le jep³ee®es efve³eb$eCe l³eeb®esJej Demeles. l³ee®eyejesyej meceepeeleerue ³ee
mebmLeeb®eener ÒeYeeJe jep³eeJej He[le Demelees. l³eeHew keÀerkeÀeneR®es DeefmlelJe jep³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee
HeefjefmLeleerJej DeJeuebyetve Demeles. GoenjCeeLe&, kegÀìgbyemebmLes®es Deefm lelJe ns efJeJeen Je Jeejmee
nkeÌkeÀeb®³ee efJeefOeefve³eceebJej DeJeuebyetve Demeles.
DeveskeÀ kegÀìgbyes SkeÀ$e ³esTve meceepe efvecee&Ce neslees. ³ee meceepeele Jej JeCe&ve kesÀu³eeÒeceeCes
ueneveceesþîee mebmLee mebIeìvee Je ceb[Us DeeHeeHeu³ee GefÎäebmeeþer DeefmlelJeele ³esleele. HeCe l³eebvee
SkeÀme t$eele þsJeC³eemeeþer kesÀJeU meceepemebIeìves®es yebOeve Hegj smes nesle veener. l³eemeeþer jepekeÀer³e
mJeªHee®³ee mebIeìves®eer iejpe Demeles. cnCetve meceepe DeeefCe jep³e ³eeb®³ee HejmHej mebbyebOee®ee efJe®eej
kesÀu³eeme Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, jep³e ns meceepee®³ee GHe³eesieemeeþer efvecee&Ce kesÀuesues De meles. meceepe
jep³ee®³ee GHe³eesieemeeþer efvecee&Ce Peeuesuee vemelees. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer ceeveJeer mebmke=Àleer®³ee
efJekeÀemeele meceepe ÒeLece efvecee&Ce Peeuee DeeefCe veblej jep³e efvecee&Ce Peeues. meceepe mebIeìvee ner
jep³eeHes#ee DeefOeke À J³eeHekeÀ Demeles. efle®eer keÀe³e&#es$es DeeefCe O³es³e DeefOekeÀ meceeJesMekeÀ Demeleele.munotes.in

Page 30

30jep³ee®es keÀe³e& jepekeÀer³e peerJeveeHegjles®e ce³ee&efole Demeles. jep³eemeejKes jepekeÀer³e mebIeìvesJ³eefle efjkeÌle
DeveskeÀ meceepe Òee®eerve keÀeUer Dee fmlelJeele nesles, DeeefCe Deepener SefmkeÀceesmeejKes meceepe jep³eefJejnerle
Deensle. jep³e DeeefCe meceepe meceeveeLeea mecepeueer peeT ve³esle. jep³eecegUs jep³eJ³eJemLee megmet$e
jenles. meceepeeleerue J³ekeÌleer De eefCe kegÀìgbyes ³eeb®³ee meecet oeef³ek eÀ peerJeveemeeþer keÀener meJe&meeceev³e
efve³eceeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ns efve³ece ÒemLeeefHele keÀªve l³ee®es Heeueve, meJe& J³ekeÌleerkeÀ[tve keÀjJetve
IesC³ee®eer peyeeyeoejer jep³eeJej Demeles. Òee. Jeeke&Àj ³eebveer cnìu³eeÒeceeCes meceepee® es keÀe³e&#es$e
mJe³ebmHetÀle& menkeÀe³e& ns Deens. meefo®íe ner l³ee®eer keÀe³e&MekeÌleer Deens. DeeefCe melele le[pees[ ner l³ee®eer
keÀe³e&He×leer nes³e. Gueì jep³ee®es keÀe³e&#es$e YejerJe Je mee®esyebo Demeles. ob[MekeÌleer ner l³ee®eer
keÀe³e&MekeÌle er DeeefCe mekeÌleer®es efve³ece Heeueve ner l³ee®eer keÀe³e&He×leer Deens.
jep³e ner meceepeeleerue SkeÀ mebIeìvee Deens. HeCe leer JewefMeäîeHetCe& Deens. jep³ee®es keÀe³e&#es$e
keÀesCeles ³eeefJeyeoue Ie[tve ³esleele. SsefleneefmekeÀ ¢äîe e Heenlee jep³ee®es keÀe³e&#es$e efoJemeWefoJeme Jee{les Deens.
HeefjCeeceleë meceepee®es keÀe³e&#es$e mebkegÀef®ele nesle Deens. ³ee keÀe³e&#es$e Jee{er®es cegK³ e keÀejCe meÊes®³ee
keWÀêerkeÀjCee®eer Jee{leer iejpe ns nes³e. HeCe Demes Demeues lejer meceepee®es cegueYetle mLeeve Je cenlJe keÀceer
nesle veener. keÀejCe jep³e ns meceepeefveefce&le Demes meeOeve Deens . keÀener Meem$e%eeb®³ee celes, jep³e DeeefCe
meceepe ner SkeÀªHe mecepeeJe³eeme nJeerle. HeCe Demes ie=nerle OejC³eele SkeÀ ceesþe OeeskeÀe Demelees. lees
cnCepes, J³ekeÌleer peerJevee®³ee meJe& #es$eeJej jep³ee®es efve³eb$eCe DeeHeesDeeHe®e ³esles. J³ekeÌleermJeeleb$³e veä
nesles. Je l³eecegUs J³ekeÌlee refJekeÀemee®ee ceeie& Kegbìlees. jep³ eeuee meJe¥keÀyegef× Je efJe®eej Kegjìueer peeTve þeskeÀyeepeHeCee ³eslees. ³eemeeþer meceepe DeeefCe jep³e ³eeb®³eeceOeerue
efYeVelJe Deeûeneves keÀe³ece þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. jep³eeHes#ee meceepe DeefOekeÀ J³eeHekeÀ, meceeJesMekeÀ
DeeefCe Þesÿ Deens. meenefpekeÀ®e jep³ee®³ee veeieefjkeÀebHes#ee J³ekeÌleer Þesÿ DeeefCe veeieefjkeÀlJeeHes#ee
J³ekeÌleeruee DeefOekeÀ cenlJe Deens.
3.6`keÀu³eeCekeÀejer jep³e'
jep³ee®eer meJe&ÞesÿlJee®eer keÀmeesìer DeeOegefvekeÀ keÀeUele kesÀJeU MekeÌleerJeªve®e kesÀueer peele veener.
jep³ee®es (Police State) mebj#ekeÀ mJeªHe Deepe jeefnues vemetve jep³eeves Deelee `keÀu³eeCekeÀejer
jep³e e®es'ªHe OeejCe kessÀues Deens. cnCepes®e jep³e ®e ebieues keÀer JeeF&ì ³ee®ee efveCe&³e les efkeÀleer ÒeceeCeele
ueeskeÀefnlekeÀejer Deens ³eeJeªve þjefJeues peeles. Yeejleer³e jeä^er³e keÀeBûesmeves DeeHeu³ee veeefMekeÀ
DeefOeJesMeveele keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®³ee mLeeHeves®es GefÎä Ieesefjep³e cnCepes keÀe³e, l³ee®es Òe³eespeve keÀe³e ³ee®ee efJe®eej keÀjCes Deens. keÀu³eeCekeÀejer jep³ ee®ee DeeoMe&
ne veefJeve vemetve HeÀej Òee®eerve Deens. Yeejleele DeeefCe Òee®eerve ûeermeceO³esmeg×e jep³eeves keÀu³eeCekeÀ ejer
DemeeJes DeMeer®e ueeskeÀeb®eer OeejCee nesleer. DeþjeJ³ee -SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀeleerue Heesueerme jep³ee®es
efJemeeJ³ee MelekeÀele meceepemesJeer jep³eele HeefjJele&ve nesC³eeme meg©Jeele Peeueer. ceeieerue MelekeÀeleerue
DeewoîeesefiekeÀ ÒeieleercegUs GlHeVe nesCeeN³ee ogjieeceer, HeefjJele&veeb®³ee HeefjCeeceeme keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®eer
keÀuHevee SkeÀ DeeoMe& cnCetve efJemeeJ³ee MelekeÀele Heefnu³ee cene³eg×eveblej DeefOekeÀeefOekeÀ ueeskeÀefÒe³e nesle
iesueer Je efÜleer³e cene³eg×eveblej n er keÀuHevee efJeéeJ³eeHeer Peeueer Deens.munotes.in

Page 31

31keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®ee DeLe& ë -
keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®eer keÀuHevee HeÀej DeekeÀmHeä veener. Òel³eskeÀ jep³e peveles®³ee efnleemeeþer®e keÀe³e& ke Àjerle Demeu³eecegUs DeeHeu³eeuee
keÀu³eeCekeÀejer cnCetve Iesle Demeles. cnCetve ³ee Meyoe®ee DeeMe³e mecepet ve IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
³eemeeþer keÀu³eeCe cnCepes keÀe³e? keÀesCee®es keÀu³eeCe? keÀu³eeCekeÀejer keÀe³e& keÀesCekeÀesCeleer Deensle? ³ee
meJee&®ee DeLe& mHeä kesÀuee Heeefnpes.
`keÀu³eeCe' ³ee®ee meJe&meeOeejCe DeLe& `efnle' nes³e. cnCepes®e ueeskeÀeb®es efnle keÀjCeejs jep³e
cnCepes®e ueeskeÀ keÀu³eeCekeÀejer jep³e Demee meJe&meeOeejCe DeLe& keÀjlee ³esF&ue. Hejbleg ³eecegUs ueeskeÀ
keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®es JeemleefJekeÀ mJeªHe DeeHeu³ee ue#eele ³esT MekeÀle veener. ueeskeÀkeÀu³eeCekeÀejer
jep³ee®es JeemleefJekeÀ mJeªHe ³eesi³e ÒekeÀejs mecepeC³eemeeþer DeefOekeÀ met#ce efveefj#eCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. ueeskeÀefnle Demee pesJne M eyo GHe³eesieele DeeCeuee peeleess lesJne l³ee®ee DeLe& J³eefkeÌleiele efnle Demee
nesle veener. ueeskeÀkeÀu³eeCekeÀejer jep³e e®³ee meboYee&le ueeskeÀefnlee®es leelHe³e& jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je
DeeefLe&keÀ ¢efäves J³ekeÌleeruee ÒeeHle nesCeeN³ee mebO eerceOeerue Demeceevelee otj keÀªve l³ee®³ee meJe&meeOeejCe
DeeJeM³ekeÀleeb®eer Hetleea keÀjC³ee®eer J³eJemLee keÀjCes nes³e. ³ee J³eJemLes®es GefÎäîes SKeeoîee efJeefMeä
mecetoe³ee®es, efJeefMeä Jeiee&®es Je efJeefMeä efJeYeeiee®es keÀu³eeCe keÀjC³ee®es v emeles lej l³ee®es GefÎä
peveles®³ee meJe& Debiee®es keÀener DeeJeM³ekeÀ efnleeb®eer ÒeeHleer keÀªve osC³ee®es Demeles.
keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®³ee J³eeK³ee ë -
[er. [yu³et. kesÀìves cnìues Deens keÀer, ` pesjep³e DeeHeu³ee veeiejerkeÀebvee J³eeHekeÀ Òec eeCeele
meeceeefpekeÀ mesJee Het jefJeles les keÀu³eeCekeÀejer jep³e nes³e. 'DeMee jep³ee®ee cet U GÎsMe veeiejerkeÀebvee
megjef#elelee ÒeeHle keÀªve osC³ee®ee Demelees. ner megjef#elelee jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ ³ee
eflevner ÒekeÀej®eer Demeles. [e@. Deye´ence®³ee celes, keÀu³eeCekeÀejer jep³e cnCepes Demee meceepe keÀer p³eele
jepemeÊes®ee Òe³eesie meceepeeleerue DeeefLe&keÀ MekeÌleerle ³eesi³e Demee yeoue keÀªve l³eeÜejs jep³eeleerue
veeiejerkeÀeme GlHeVee®eer nceer ÒeeHle keÀªve osC ³eemeeþer yegef×He jmmej DeeefCe peeefCeJeHetJe&keÀ kesÀuee peelees.
ueeskeÀ keÀu³eeCekeÀejer jep³eeefJeHewuetJej®e peemle Yej efouesuee Dee{Utve ³eslees. keÀejCe keÀer, DeeefLe& keÀefnlee®eer ÒeeHleer Peeu³eecegUs®e Flej
efnleeb®eer Hegleea menpe megueYe nesles. Hejbleg DeMee ÒekeÀejs keÀu³eeCekeÀejer jep³eeb®³ee keÀ#esle (De)
jep³eekeÀ[tve neleer IesC³eele Deeuesu³ee meeceeefpekeÀ efJecee ³eespevee. (ye) Je=×eJemLee Je Dev³e Òek eÀej®³ee
HeefjefmLeleerle jep³eeÜejs veeiejerkeÀebvee nesCeejs DeeefLe&keÀ meene³³e. (keÀ) DeuHe GlHeVee®³ee
veeiejerkeÀebmeeþer ie=nefvecee&CeefJe(F) oeefjêîee®es G®®eeì ve Fl³eeoer keÀe³ee&®ee meceeJesMe neslees. ueeskeÀkeÀu³eeCekeÀejer jep³e
veeiejerkeÀefJeMekeÀCeej veener. ner keÀuHevee keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®³ee ceeie s Deens. veeiejerkeÀebvee jep³eebkeÀ[tve
ueeskeÀkeÀu³eeCe efJepeeF&ue.
keÀu³eeCekeÀejer jep³e efveefce&leermeeþer jeä^er³e mebHeÊeerle Jee{ nesCes Del³eble cenÊ Jee®es Demeles.
l³ee®eÒeceeCes cegueesoîeesiee®es jeä^er³ekeÀjCe Òeceb[Ue®eer efveceealeer, efkeÀceeve Jeslevee®es keÀe³eos, menkeÀejer
Mesleer, Fl³eeoer mebmLeelcekeÀ DeeefCe veeieefjkeÀeb®eer keÀe³e&lelHejlee, efMemle, ®eeefj$³e, Fl³eeoer veweflekeÀmunotes.in

Page 32

32yeou e Ie[Jetve DeeCeCesmeg×e cenÊJee®es Demeles. keÀejCe ³eeJej®e keÀu³eeCekeÀejer jep³e e®eer meHeÀuelee
DeJeuebyetve Demeles.
keÀu³eeCekeÀejer jep³eele Keeueerue ieesäeR®ee meceeJesMe keÀjlee ³esF&ue
1) J³ekeÌleer®³ee DeeefLe&keÀ megjef#eleles®³ee efvejefvej eȳee ³eespevee DeeKeCes. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee efkeÀceeve
DeeefLe&keÀ iejpee®eer Hetleea keÀjC³ee®ee jep³e Òe³elve keÀjles. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeVe, Jem$e DeeefCe
efveJeeje ³ee leerve ceewefuekeÀ ieesäer ÒeeHle Peeu³ee Heeefnpesle. Òel³eskeÀ J³eke Ìleeruee ³eesi³e efMe#eCe ÒeeHle
keÀªve osC³ee®eer mebOeer GHeueyOe keÀªve osCes DeepeejHeCeele DeewkeÀªve osCes yeskeÀejer efvece&tuevee®es Òe³elve, mesJeeefveJe=Êeerveblej®ee keÀeU Fl³eeoermeeþer DeeefLe&keÀ
ceoleer ®eer J³eJemLee jep³eeleHexÀ kesÀueer Deens.
2) Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee jepekeÀer³e megjef#elelee ÒeeHle keÀªve osCes ns osKeerue keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®es SkeÀ
GefÎä Demeles. l³eele J³ekeÌleeruee keÀesCel³eener jepekeÀer³e efJe®eeje®ee Òemeej keÀjC³ee®es mJeeleb$³e,
Yeeneslees.
3.7 jep³ee®³ee DeefOekeÀejeb®es efkebÀJee meÊes®es mJeªHe DeeefCe ÒekeÀej (NATURE
AND TYPE OF AUTHORITY AND POWER OF T HE
STATE)
ÒemleeJevee (Introduction) :
DeefOekeÀej efkebÀJee meÊee ns oesvner Meyo meejKes Demeu³ee®es ceeveues peeles. Òel³eskeÀ jep³e DeeHeu³ee
Meemeve³eb$eCesleHexÀ eEkeÀJee mejkeÀejleHexÀ jep³eeleerue veeiejerkeÀebJej DeefOekeÀej ieepeefJele Demeleel e.
DeefOekeÀej efkebÀJee meÊee ³ee mebkeÀuHeves®es mJeªHe mHeä keÀjleebvee Òee. n@jer pee@vmeve Demes cnCeleele efkeÀ,
’DeefOekeÀej efkebÀJee meÊee cnCepes Flejeb®ee efJejesOe Demeleebveener, DeeHeu³ee F®íe Flej J³ekeÌleerJej
ueeoC³ee®eer keÀener J³ekeÌlee r®eer #ecelee nes³e. meceepeele keÀener J³ekeÌleervee Demes DeefOekeÀej eEkeÀJee DeMeer
meÊee l³eeb®³ee HeoecegUs ÒeeHle nesleele. “kegÀìgbyeele efHelee ÒeMeemeveele ÒeMeemeve DeefOekeÀejer, jepekeÀejCeele
jepekeÀer³e veslee Fl³eeoervee DeefOekeÀej eEkeÀJee meÊee ieepeefJeC³eele nkeÌkeÀ meceepeeves Òeoeve kesÀuesuee Deens.
DeefOekeÀej efkebÀJee meÊee ³ee mebkeÀuHevesJej l³eeb®³ee ’meceepeMeem$ee®ee MeyokeÀesMe“ ³ee ûebLeele efJeJes ®eve
keÀjleevee Òee. S®e. Heer. kesÀ Dej®eeFu[ cnCeleele keÀer, ’ DeefOekeÀej eEkeÀJee meÊee cnCepes SkeÀe J³ekeÌleer®eer
Flej Dev³e J³ekeÌleerJej Je®e&mJe ieepeefJeC³ee®eer #ecelee nes³e. “DeMee ÒekeÀej®es Je®e&mJe, DeefOekeÀej efkebÀJee
meÊee ÒeeHle Peeuesueer J³ekeÌleer, Flej Dev³e J³ekeÌleeRJej Keeueerue keÀejCeebmeeþer ÒemLeeefHe le keÀª MekeÀles.
(1) yeUpeyejer Jee peyejomleer keÀjC³eemeeþer. (2) efve³eb$eCe ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer. ( 3)Flej
J³ekeÌleeRkeÀ[tve Dee%eeOeejkeÀles®eer DeHes#ee HetCe& nes C³eemeeþer. (4) Flej J³ekeÌleeR®³ee mJeeleb$³eele
{JeUe{JeU keÀjC³eemeeþer. (5) Dev³e J³ekeÌleeRkeÀ[tve efJeefMeä ÒekeÀejs ef¬eÀ³ee keÀjJetve IesC³eemeeþer.
DeefOekeÀeje®³ee mJeªHeeJej DeefOekeÀ mHeäerkeÀjCe keÀjleevee Òee. S®e. Heer. kesÀDej®eeFu[
cnCeleele keÀer, ’ Òel³eskeÀ meceepe -J³eJemLee ner ÞesÿlJe -keÀefveÿlJe .³ e em l e j e r keÀjCeelcekeÀ YeeJeveebJej
DeeOeejuesueer DeeefCe mHeOee& Je mebIenes³e. “munotes.in

Page 33

33DeefOekeÀej efkebÀJee meÊes®es mJeªHe ë -
DeefOekeÀej eEkeÀJee meÊee ³eeb®³ee mJeªHeeJej efJeJ es®eve keÀjleevee Òee. n@jer pee@vmeve Demes cnCeleele
keÀer, Deeblejef¬eÀ³eelcekeÀ Òeef¬eÀ³esle keÀener k³ekeÌleeRvee Flej J³ekeÌleeRHes#ee peemle DeefOekeÀej Demeleele. pesJne
DeeHeCe Dem es mecepelees keÀer SKeeoîeeuee ogmeN³eeHes#ee peemle eEkeÀJee keÀceer DeefOekeÀej Deensle. lesJne
DeeHeCeeme Demes meg®eJee³e®es Demeles keÀer, DeMee efþkeÀeCeer mebYeeJ³e mebIeÒeceeCeele efJemle=le Peeuesues Demeles. lemes®e mebYeeJ³e mebIemeebieeJes ueeieles. lejermeg×e DeefOekeÀej efkebÀJee meÊee ³ee®³ee yeeyeleerle yejer®e mebefoiOelee®e Demeu³ee®es
efometve ³esles. keÀejCe SkeÀe®e J³ekeÌleer®³ee DeefOekeÀeje®eer efkebÀJee meÊes®eer DeveskeÀ #es$es Demeleele. SkeÀe
efJeefMeä # es$eele J³ekeÌleeruee efpelekeÀe DeefOekeÀej Demesue efleleke̳ee ÒeceeCeele lees ogmeN³ee #es$eele Demesue®e
Demes veener. jepekeÀer³e #es$eele meJeex®®e DeefOekeÀej eEkeÀJee meJeex®®e meÊee OeejCe keÀjCeejer J³ekeÌleer
meeefnl³e eEkeÀJee efJe%eevee®³ee # es$eele lesJe{e®e DeefOekeÀej ÒeeHle keÀjerue®e Demes veener. ogmeN³ee Meyoele
Demesner cnCelee ³esF&ue keÀer, HeefjefmLeleervegmeej DeefOekeÀeje®es mJeªHener yeoueles. ³eemeeþer Òee. n@jer
pee@vmeve ³eeveer SkeÀ megboj GoenjCe efoues Deens. les cnCeleele keÀer, SKeeoe ceveg<³e keÀener Jepeve
G®eueC³ee®³ee ¢efäves Òe³elve keÀjlees, HeCe l³eele lees De³eMemJeer neslees. ³ee®ee DeLe& Demee I³eeJe³ee®ee
keÀe keÀer l³ee ceeCemeele meeceL³e& Jee MekeÌleer veener? DeeHeCe pej lemee DeLe& Iesleuee lej ®et keÀ þjsue .³ e e
meboYee&le DeeHeCe HeÀkeÌle SJe{s®e cnCetve keÀer l³ee ceeCemee peJeU les efJeefMeä Jepeve G®eueC³eeFlekeÀer
MekeÌleer DeLeJee meeceL³e& veener. DeefOekeÀej eEkeÀJee meÊes®es HeCe lemes®e Deens. ³ee®ee ogmeN³ee Meyoele DeLe&
Demee keÀer DeefOekeÀej He efjefmLeleer meeHes#e Deens. peesHe³e¥le SKeeoîee J³ekeÌleer®³ee DeefOekeÀeje®es efJeefMeä
HeefjefmLeleerle DeeHeCe Òel³e#e Heefj#eCe keÀjerle veener. leesHe³e¥le l³ee J³ekeÌleer®³ee DeefOekeÀeje®³ee meboYee&le
DeeHeCe kesÀJeU Deboepe®e keÀjle Demelees. Go e. keÀesCel³eener SKeeoîee peeieeflekeÀ ef¬eÀ[emHeOes&le pesJne
SKeeoîee jeä^e®ee mebIe pesJne menYeeieer neslees. lesJne ef¬eÀ[emHeOexleerue l³eeb®³ee keÀeceefiejeryeodoue DeveskeÀ
ef¬eÀ[ejefmekeÀ He tJee&vegceeve J³ekeÌle keÀjleele ,Hejbleg ns He tJee&vegc eeve Je l³ee mebIee®eer ef¬eÀ[e mHeOexleerue Òel³e#e
keÀeceieerjer ³eele HeÀjkeÀ eEkeÀJee leHeÀeJele DemeC³ee®eer Meke̳elee veekeÀejlee ³esle veener. F.me. 1999 ®³ee
efJeéeef¬eÀkesÀì mHeOex®³ee Debleerce meecev³eele `HeeefkeÀmleeve 'mebIee®ee FlekeÀe oeªC e HejeYeJe nesF&ue Demes
Devegceeve l³ee mebIee®³ee leesHe³e¥le®³ee keÀeceieerjerkeªve keÀesCeer®e kesÀues veJnles. HeCe JeemleJeele lemes Ie[ues
veener, KesUeÒeceeCes jepekeÀer³e #es$eeleerue DeefOekeÀej Jee meÊee ³eeyeeyele HetJee&vegceeve keÀjlee ³esle veener.
JejJej meÊes®ee meogHe³eesie keÀjC³ee®ee osKeeJee keÀjCeeje jepekeÀer³e veslee DeeHeu³ee meÊes®ee ogªHe³eesie
keÀjerle Demeu³ee®es pesJne peveles®³ee ue#eele ³esles lesJne l³eebvee OekeÌkeÀe yemelees. SkeÀ ieesä mel³e Deens
keÀer JesieJesieUîee Hee fjefmLeleerle DeefOekeÀej Je meÊee ³eeb®eer mebYeeJ³elee JesieJesieUer Demet MekeÀles.
DeefOekeÀej Je meÊee ³eeb®³ee meboYee&le SkeÀ ieesä mel³e Deens. leer ner keÀer DeefOekeÀej Je meÊee ³ee
mebkeÀuHevesle SkeÀe J³ekeÌleer®eer Flej J³ekeÌleerJej ÒeYeeJe Hee[C³ee®eer ef¬eÀ³ee meceeefJeä kesÀueer peeles.
DeefOekeÀej Je meÊee ³eeb®³ee ceeO³eceelegve ueeskeÀebJej ÒeYeeJe Hee[t MekeÀleerue Demes oesve meJe&meeOeejCe ceeie&
Deensle.
1) ueeskeÀ p³ee JeemleJe HeefjefmLeleer le keÀece keÀjleele l³eele keÀesCele sner Heefj Jele&ve ve keÀjlee ueeskeÀeb®³ee
keÀuHevee, YeeJevee O³es³es ³eeme DevegªHe Demes keÀece keÀjCes ogmeN³ee Meyoele Demesner cnCelee ³esF&ue
keÀer, efJeefMeä HeefjefmLeleerle DeefmlelJeele Demeuesu³ee ueeskeÀeb®³ee keÀuHevee, YeeJevee, O³es³e ³eeme
DevegªHe Demes Jele&ve keÀªve ueeskeÀebJej DeeHeuee ÒeYeeJe Hee[Ces nes³e.munotes.in

Page 34

342) ueeskeÀeb®³ee YeeJevee, keÀuHevee, O³es³es ³eeJej HetJe&efve³ees efpele Demee HeefjCeece nesF&ue DeMeer HeefjefmLeleer
efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee ¢efäves keÀe³e& keÀjCes. ogmeN³ee Òek eÀej®³ee ³ee ÒeYeeJeele ueeskeÀeb®³ee YeeJeYeeJevee
HetJe&mebkeÀefuHele Deme syeoue Ie[efJeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele.
ueeskeÀebJej ÒeYeeJe Hee[tve meÊee Je DeefOekeÀej nmleiele keÀjC³eemeeþer ³ee oesvner ceeiee&®ee
mJeleb$eHeCes DeLeJee meb³egk eÌleHeCes JeeHej kesÀuee peelees.
DeefOekeÀej Jee meÊee nmleiele keÀjC³eemeeþer ÒeYeeJe Hee[C³ee®³ee efJeefJeOe He×leer (Mode of
various influences to get Power Authority) :
DeefOekeÀej efkebÀJee meÊe e ³ee mebkeÀuHevesle ÒeYeeJe eEkeÀJee Je®e&mJe ns cenÊ Jee®es ceeveues peeles. ogmeN³ee
J³ekeÌleerJej ÒeYeeJe ìeketÀve meÊee Jee DeefOekeÀej ÒemLeeefHele eEkeÀJee nmleiele keÀjeJes ueeieleele. ogmeN³ee
Meyoele Je®e&mJe DeLeJee ÒeYeeJeeefMeJee³e DeefOekeÀej ÒeeHle keÀjlee ³esle veenerle. Deieoer Òesceelemeg×e
DeeHeu³ee Òes³emeeruee HelveerlJee®ee DeefOekeÀej osC³eemeeþer efÒe³ekeÀjeuee efle®³eeJej ÒeYeeJe ìeketÀve efleuee JeMe
keÀjeJes ueeieles. l³eemeeþer keÀesCel³ee ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjeJe³ee®ee? ns efÒe³ekeÀj mJeleë þjJelees.
jepekeÀejCeelemeg×e meÊee Je DeefOe keÀej nmleiele keÀjCeeN³ee vesl³eeuee DeeHeu³ee Deveg³ee³eeJej, l³eebveer
HeeþeRyee oîeeJee cnCetve, Je®e&mJe ÒemLeeefHele keÀjeJes ueeieles. DeefOekeÀej eEkeÀJee meÊee nmleiele
keÀjC³eemeeþer Keeueerue ceeiee&®ee cnCepes ÒeYeeJeeb®ee DeJeuebye keÀj eJee ueeielees l³ee®ee DeeHeCe meefJemlej
efJe®eej keÀª.
1) veJeerve ceeefnleer osCes ë -
ueeskeÀ ebvee yeesOe osCeejer, SKeeoîee ieesäer®es mHeäerkeÀjCe keÀjCeejer veJeerve ceeefnleer HegjefJeCeejer
J³ekeÌleer ueeskeÀeb®³ee ®e®ex®ee efJeJeceeb[ueer, l³eecegUs l³ee keÀeUele les yeng®eef®e&le J³ekeÌle er yeveues nesles. iee@[ce@ve ®ebêemJeeceer ceepeer HebleÒeOeeve
Heer. Jner. vejefmebnjeJe ³eebvee nJeeuee ÒekeÀjCeele De[keÀefJeCeejs pewveyebOeg Demes®e Òeefme×er®³ee Peesleele Deeues
nesles.
2) ®egkeÀer®eer ceeefnleer osCes ë -
yeN³ee®e JesUe efJeHe³e& mle, Kees[meeU Je ®et keÀer®eer ceeefnleer osCeeN³ee J³ekeÌleermeg×e ueeskeÀebJej ÒeYeeJe
ÒemLeeefHele keÀª MekeÀleele. peeleer³e, Oeeefce&keÀ Je obieueer®³ee Òemebieer DeeHeu³ee ieìe®ee HeÀe³eoe JneJee
cnCetve cegodoece Keesìer Jee ®et keÀer®eer ceeefnleer meJe&$e HemejefJeueer peeles. DeMeer J³ekeÌleer vekeÀUle®e DeeHeu³ee
ieìeleerue Flej J³ekeÌleerJej ÒeYeeJe ieepeefJeles Je DeeHeuee jepekeÀer³e HeÀe³eoe keÀjJetve Iesles. ³eg×keÀeUelener
®etkeÀer®eer ceeefnleer Òemeejerle keÀªve Me$egHe#ee®es Oew³e& Ke®®ee rkeÀjCe kesÀues peeles lej mJeHe#ee®es ceveesOew³e&
Jee{efJeues peeles. l³ee®eÒeceeCes ueeskeÀMeener ÒeOeeve osMeele efveJe[CetkeÀ Òeef¬eÀ³esle Òe®eej keÀjleevee jepekeÀer³e
He#ee®es vesles DeeHeu³ee DeeHeuee Je DeeHeu³ee He#ee®ee ÒeYeeJe Jee{eJee cnCetve efJejesOe He#e Je efJejesOeer He#ee®ee
GcesoJeej ³eeb®³ee meboYee&le DeJeemleJe, Keesìer yeoveeceerkeÀejkeÀ efJeOeeves keÀªve peveles®eer efoMeeYegue
keÀjleele. meJe&meeceev³e pevelee De%eeveer Je YeesUer Demeles. leer DeMee Òe®eejeuee yeUer He[les.
`jepek eÀejCeele meJe& ieesäer Meke̳e Demeleele' ³ee efJe®eeje®ee ÒeYeeJe jepekeÀer³e vesl³eeJej He[u³eecegUs les
`Keesìîee' Òe®eeje®³ee Deenejer peeleele.munotes.in

Page 35

353) GHeosMe keÀjCes eEkeÀJee meuuee osCes ë -
GHeosMe keÀjCeeN³ee eEkeÀJee meuuee osCeeN³ee J³ekeÌleer®es HeCe Flej J³ekeÌleerJej Je®e&mJe Demeles. Dev³e
J³ekeÌleerJej ÒeYeeJe ìekeÀC³ee®ee ne SkeÀ Òeefleefÿle ceeie& mecepeuee peelees. efJeefMeä J³ekeÌleer®³ee efJeefMeä
#es$eeleerue DevegYeJe, efle®e %eeve, efle®eer ngMeejer, efle®es ®eeleg³e& Fl³eeoerJej J³ek eÌleer®ee GHeosMe
ceeveeJe³ee®ee keÀer veener? ns þjefJeues peeles. vesl³eeves Deveg³ee³eebvee kesÀuesuee GHeosMe DeeefCe ceeleeefHel³eeves
mJele뮳ee cegueebvee kesÀuesuee GHeosMe ³ee ÒekeÀej®³ee Je®e&mJeele cees[lees. GHeosMe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerpeJeU
GHeosMe keÀjC³eemeeþer ueeieCeeje veweflekeÀ DeefOekeÀej Jee veweflekeÀ meÊee lej Heeefnpes®e HeCe lees mJeleë l³ee
veweflekeÀles®es Heeueve keÀjCeeje DemeCes peªjer Deens. mJeleë oeª®³ee Deenejer iesuesuee efMe#ekeÀ Jee efHelee
DeeHeu³ee efJeoîeeL³ee¥vee DeLeJee cegueebvee oeª ve efHeCee®ee GHeosMe keÀjerle Demesue lej l³ee®es Heeueve keÀmes
kesÀues peeF&ue?
4)DeefOekeÀejefveoMe&keÀ Je®e&mJe ë-
Flej J³ekeÌleerJej ÒeYeeJe eEkeÀJee Je®e&mJe ÒemLeeefHele keÀjC³ee®ee ne meJe&meeceev³e ceeie& Deens.
p³eeb®³e e neleele DeefOekeÀej Deensle DeMee J³ekeÌleer l³eeb®³ee neleeKeeueer keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleervee
DeeosMe osTve DeeHeu³eeuee Heeefnpes les keÀece keÀjJetve Iesleele. ueKeel³eeleerue Jeefj<þ DeefOekeÀejer. ÒeM eemeveeleerue Þesÿ DeefOekeÀejer, ceb$eeue³eeleerue ceb$eer Fl³eeoer J³ekeÌleer
DeefOekeÀej eEkeÀJee meÊee ³ee ceeO³eceeletve DeeHeues Je®e&mJe ÒemLeeefHele keÀjleele. DeLee&le DeMee ÒekeÀej®es
Je®e&mJe keÀe³eoîee®³ee keÀ#esle ³esles. ³ee DeefOekeÀejer Jee meÊeeOeerMe J³ekeÌleervee keÀe³eoîee®³ee ce³ee&osle
jentve®e DeeHeues Je®e&mJe ÒemLeeefHele keÀjeJes ueeieles.
5) cetu³eJe YeeJevee ³eebvee DeeJeenve keÀªve kesÀuesu³ee GHeosMeeÜejs ÒemLeeefHele Peeuesues Je®e&mJe
p³ee efþkeÀeCeer Dev³e J³ekeÌleerJej ÒeYeeJe He[le veener DeMee efþkeÀeCeer ÒeecegK³eeves ueeskeÀeb®³ee YeeJevee
eEkeÀJee ueeskeÀeb® escetu³es³eebvee DeeJneve keÀªve DeeHeues Je®e&mJe ÒemLeeefHele kesÀues peeles. efJeMesOeeefce&keÀ vesles ³ee ceeiee&ves ueeskeÀeb®³ee YeeJev ee Je ueeskeÀeb®eer cegu³es ³eebvee DeeJeenve keÀªve DeeHeues Je®e&mJe
Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele .DeeHeueer mebmke=Àleer, DeeHeueer YeeDeefYeceeve Jeeìlees. cnCetve ³ee #es$eele ÒeYeeJe Hee[C³eemeeþer ne c eeie& megueYe mecepeuee peelees.
6) yeUpeyejer eEkeÀJee peyejomleer keÀªve Je®e&mJe ieepeefJeCes ë-
mejU, meesH³ee ceeiee&ves pej Je®e&mJe Je ÒeYeeJe Hee[C³eemeeþer Meke̳elee vemesue lej yeUpeyejerves ³ee
ceeiee&®ee DeJeuebye keÀªve Je®e&mJe ÒemLeeefHel e kesÀues peeles .³eeceeiee&®ee DeJeuebye keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer p³ee
J³ekeÌleerJej ÒeYeeJe ieepeJee³e®ee Deens l³ee l³ee J³ekeÌleeruee MeejerefjkeÀ Fpee keÀjC³ee®eer OecekeÀer osles.
cnCetve ne ceeie& uee®e osC³ee®³ee Jee ueeuet®e oeKeefJeC³ee®³ee ceeiee &®³ee efJejesOeer Demeu³ee®es cele, ’Òee.
n@jer pee@vmeve “³eebveer J³ekeÌle kesÀues nesles. Òee. n@jer pee@vmeve Deme s cnCeleele keÀer, pesJne ueeue ®e
oeKeJetvener mebyebefOele J³ekeÌleer ueeue ®e oeKeefJeCeeN³ee J³ekeÌleer®es keÀece keÀjle vemesue lesJne mebyebefOele
J³ekeÌleerJej yeUpeyejer keÀªve, l³eeuee OecekeÀer osTve keÀece keÀjJetve Iesleues peeles. ’leg pej ceeP³ee
ceveeÒeceeCes, ceeP³ee cepeeaÒeceeCes Jeeieueeme lej ceer leguee $eeme osCeej veener, Dev³eLee !“efJeOeeveele
Je®e&mJe eEkeÀJee ÒeYeeJe ÒemLeeefHele keÀjCeejer J³ekeÌleer ogmeN³ee J³ekeÌleeruee ieefYe&le OecekeÀer osTve DeeHeu³ee
cepeeaÒeceeCes JeeieC ³eeme Yeeie Hee[les ³eele ogmeN³ee J³ekeÌleerkeÀ[tve peyejomleerves OeekeÀ oeKeJetve Heeefnpes les
keÀece keÀjJetve Iesleues peeles.munotes.in

Page 36

36meejeb Me ë-
ÒeYeeJee®³ee eEkeÀJee Je®e&mJee®³ee ceeiee&®ee HegveefJe&®eej keÀjleevee DeeHeu³ee ns menpe ue#eele ³esF&ue
keÀer DeefOekeÀej Je l³ee Debleie&le ÒeYeeJe ns Òel³eskeÀ mejkeÀej®es Debie Deens. DeeHeues keÀe³e& megjUerle ®eeueeJes
cnCetve DeeHeu³ee Dee fmlelJeeuee OeeskeÀe efvecee&Ce nesT ve³es cnCetve, Òel³eskeÀ mejkeÀejuee kesÀJne vee kesÀJne
MekeÌleer®ee Jee yeUpeyejer®ee ceeiee&®ee JeeHej keÀjeJee®e ueeielees. meceepeeleerue meJe& J³ekeÌleer, meJe& mebmLee
³eeJej meÊee ieepeefJeC³ee®ee DeefOekeÀej jep³emebmLesuee Deens. ogmeN³ee Meyoele Demesner cnCelee ³esF&ue keÀer
Meemeve³eb$eCes®³ee eEkeÀJee mejkeÀej®³ee ceeO³eceeletve jep³emebmLee ner jep³eeleerue pevelesJej Je®e&mJe
ÒemLeeefHele keÀjles. jep³eele Je He³ee&³eeves meceepeele Meeblelee Je megJ³eJem LeeÒemLeeefHele keÀjCes, jep³eeleerue
veeieef jkeÀeb®³ee cegueYet le iejpee HetCe& keÀjC³ee®eer J³eJemLee keÀjCes, HejkeÀer³e Dee¬eÀceCeeHeemetve jep³ee®³ee
meerceeb®es Je SketÀCe jep³ee®es mebj#eCe keÀjCes, jep³eeleerue leeCeleCeeJe keÀceer keÀjCes. Fl³eeo ermeeþer
MeemevemebmLesuee eEkeÀJee mejkeÀejuee Deefveye¥Oe DeefOekeÀej yeneue keÀjC³eele Deeues Deensle.
Lees[ke̳eele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer jep³ee®es cnCepes He³ee&³eeves mejkeÀej®es Jee Meemeve ³eb$eCes®es
ns cenÊJee®es Debie Demetve DeefOekeÀe jeefMeJee³e eEkeÀJee meÊesefMeJee³e ner mebkeÀuHevee mebYeJele®e veener.
3.8DeefOekeÀejeb®es ÒekeÀej (TYPES OF AUTHORITY)
ÒemleeJevee (Introduction)
jepekeÀer³e mebmLes®ee SkeÀ Del³eble cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCetve mejkeÀej®ee Je Meemeve ³eb$eCes®ee
Guue sKekesÀuee peelees. jep³ee®³ee mebmLes®ee keÀe³ee&lcekeÀ IeìkeÀ cnCetve mejkeÀejkeÀ[s Heeefnues peeles.
mejkeÀejceO³es meceeefJeä nesCeeN³ee J³ekeÌleer®³ee mecegneuee jep³ekeÀlex ner meb%ee efoueer peeles. ns jep³ekeÀlex
jep³ee®es OeesjCe efveOee&efjle ke ÀjC³eele cenÊJee®eer Y egefcekeÀe yepeeJeleele. jep³ekeÀl³ee&®ee mecet nc n C e p e s ®e
mejkeÀej eEkeÀJee Meemeve³eb$eCee nes³e cnCet ve mejkeÀejefveJe[er®³ee HeCe leerve He×leer Deensle. jep³ee®es
DeefOekeÀej mejkeÀej Je Meemeve ³eb$eCes®³ee neleele Demeleele. Me jkeÀejuee DeefOekeÀej ÒeeHle nesC³ee®³ee p³ee
leerve He×leer Deensle l³ee KeeueerueÒeceeCes Deensle.
1) meb³egeqkeÌlekeÀ -keÀe³eosMeerj DeefOekeÀej (Rational Legal Authority ):
meb³egeqkeÌlekeÀ keÀe³eosMeerj DeefOekeÀejele oesve Meyo Demet ve l³eeb®ee D eLe& peeCetve IesCes peªjer®es
Deens. ³eeleerue Heefnuee Meyo ne `meb³egeqkeÌlekeÀ' Demetve ogmeje Meyo ` keÀe³eosMeerj 'ne Deens. meb³egeqkeÌlekeÀ
(Rational) ³ee Meyoe®ee DeLe& Deens. yeg×erÒeeceeC³eJeeo cnCepes yeg×eruee pes Heìles. pes JeemleJe Deens
les®e ceev³e keÀjCes. keÀe³eosMeerj ³ee®ee DeLe& meceepeceev³e Demes efve³ece Jee DeMeer ÒeceeCekesÀ `meb³egeqkeÌlekeÀ
keÀe³eosMeerj' ³ee Meyoe®ee SkeÀef$ele DeLe& Demee keÀer yeg×erÒeeceeC³eJeeo eJej DeeOeeefjle DeMeer meceepeceev³e
efve³eceve Jee ÒeceeCekeÀJ ³eJemLee nes³e. Òee. n@jer pee@vmeve ³eeb®³ee celeevegmeej meb³egeqkeÌlekeÀ keÀe³eosMeerj
DeefOekeÀejer J³eJemLesle ³ee leL³eeJej YejJemee þsJeuee peelees keÀer efJeefMeä keÀe³eoe ne keÀener O³es³es meeO³e
keÀjC³eemeeþer keÀceer –DeefOekeÀ ÒeceeCeele GHe³ eesieer He[t MekeÀlees. keÀejCe lees efJeefMeä keÀe³eoe ceveg<³eeves
yeg×erÒeeceeC³eJeeo er ¢efäkeÀesCeeletve ceeveJee®es keÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer yeveefJeuee Deens. DeMee keÀe³eoîee®³ee
DeeOeejeves pes mejkeÀej meÊesJej ³esles l³eeme meb³egeqkeÌlekeÀ keÀe ³eosMeerj DeefOekeÀejJeeoer mejkeÀej ner meb%ee
oslee ³essles. Yeejlee®³ee jep³eIeìves®ee, DecesefjkesÀ®³ee jep³e Ieìves®ee meceeJesMe DeeHeu³eeuee meb³egeqkeÌlekeÀ
keÀe³eosMeerj J³eJemLesle keÀjlee ³esF&ue. Yeejlee®eer mebmeo DeeefCe DecesefjkesÀ®ee DeO³e #e ³ee b®eer efveJe[ l³ee
l³ee osMee®³ee Ieìvesleerue lejlegoervegmeej nesles. Je l³eeveblej®e mebmeosle efveJe[tve Deeuesu³ee yengcelee®eemunotes.in

Page 37

37He#e Je efveJe[tve Deeuesuee DeO³e#e ³eebvee mejkeÀej yeveJeC³ee®ee DeefOekeÀej ÒeeHle nesleele Je ceie les
mejkeÀej yeveefJeleele. DeMee ÒekeÀej®es mejkeÀej `meb³egeqkeÌlekeÀ keÀe³eosMeerj DeefOekeÀej 'ÒeeHle Peeuesueer
Meemeve³eb$eCee Demeles.
2) HejbHejeJeeoer DeefOekeÀej (Traditionalistic Authority) :
jep³ee®eer meÊee Je DeefOekeÀej nmleiele keÀjC³ee®ee ogmeje c eeie& cnCepes `HejbHejeJeeo nes³e'
`HejbHejeJeeoer DeefOekeÀej' . mew×ebeflekeÀ ¢efäves efJe®eej keÀjlee HeÀkeÌle HejbHejeb®³ee HeeefJe$³eeJej DeJeuebyetve
Demeles. ns HejbHejeJeeoer DeefOekeÀej OeejCe keÀjCeeje. ceveg<³e DeeHeu³ee DeefOekeÀejemeeþer Deefle Òee®eerve
keÀeUe®ee eEkeÀJee Het Jeea®ee meboYe& osJetve DeeHeu³ee Dee%ee HeeUC³ee®ee ngketÀce yepeeJelees. HejbHejeJeeoer
DeefOekeÀejeb®³ee ÒekeÀejeJej ®e®ee& keÀjleevee Òee. ce@keÌme Jesyej ³eebvee l³eele Heg{erue JewefMeäîes Dee{Uueer
Deensle.
veewkeÀjM eenerJej DeeOeejerle ÒeMeemekeÀer³e keÀce&®eeN³eeb®ee DeYeeJe
DeJ³eweqkeÌlekeÀ keÀe³eoîeeJej DeeOeejerle meÊes®eer eEkeÀJee DeefOekeÀeje®eer #es$e efveOee&efjle keÀjCeejer
megmHeä J³eeK³ee kesÀueer veener.
ÞesÿlJe –keÀefveÿlJe mebyebOeeyeeyele yeg×erÒeece eC³eJeeo er He×leer®ee DeYeeJe .
owvebefove iejpe cnCetve leebef$ekeÀ efMe#eCee®ee DeYeeJe.
HejbHejeJeeoer mejkeÀej®ee ÒecegKe DeefOekeÀejeJej ³esC³ee®ee eEkeÀJee meÊee ûenCe keÀjC³ee®ee
meJe&meeceev³e ceeie& cnCepes DeevegJebefMekeÀ JeejmeeHejbHeje nes³e. keÀener JesUsuee meÊeeOeerMe DeeHeuee Jeejme
mJeleë®e efveJe[lees Je lees Jeejme ne ÒeecegK³eeves l³ee®³ee 3cegueebHewkeÀer SkeÀ Demelees. meÊeeOeejer keÀener
JesUsuee DeeHeuee Jeejme efveJe[levee Jee vesceleevee Dev³e ceeiee&®ee HeCe DeJeuebye keÀjlees . Goe. Oeeefce&keÀ
#es$eele Oece&iegª eEkeÀJee ceþeefOeHeleer DeeHeuee Jeejme vesceleevee DeeHeu³ee SKeeoîee ÒeeceeefCekeÀ melÒeJe=Êe Je
%eeveer efMe<³eeuee DeeHeuee Jeejme efveJe[lees. meJe& meceepe l³eeme ceev³elee oslees. HejbHejeJeeoer DeefOekeÀejeuee
DeeJneve oslee ³esle veener. keÀejCe ³ee DeefOekeÀeje®es cegU meceepee®³ee ÒeLee Je HejbHeje ³eele Demeles.
l³eec egUs HejbHejeJeeoer DeefOekeÀej ÒeeHle Peeuesuee ÒecegKe DeeHeu³ee De%eeb®es meJe& Deveg³ee³eebveer Heeueve keÀjeJes
DeMeer DeHes#ee keÀjlees. JeemleefJekeÀleeë l³eeb®es yejs®emes DeefOekeÀej ns ÒeLee Je HejbHeje ³eebveer pejer efveOee&efjle
kesÀues peele Demeues lejer HeejbHeejerkeÀ #es$eele ³ee HejbHejeJeeoîee®es Jele&ve ns mJes®íe®eejer Jee pegueceer
Demeles. HejbHejeJeeoer meÊeeOeejer J³ekeÌl eer®eer Òeefleÿe Jee{efJeueer peeles. leer nîee Þe×scegUs keÀer lees keÀceer
DeefOekeÀ ÒeceeCeele HeefJe$e Deens. jepeIejeC³eeleerue ueeskeÀeb®es jkeÌle ns meJe&meeceev³e ceeCemee®³ee jkeÌleeHes#ee
DeefOekeÀ Meg× Je JesieUs Demeles. ner Þe×e DeevegJebefMek eÀmeÊeeOeerMeeuee DeefOekeÀ Òeefleÿe lej ÒeeHle keÀªve
osleele®e efMeJee³e meÊeeOeeN³eeYeesJeleer DeevegJebefMekeÀ efJeYegleerceÊJee®es Jeue³e efvecee&Ce keÀjleele.
3) efJeYegleerceÊJee®es DeefOekeÀej (Charismatic Authority) ë
efJeYegleerceÊJee ®³ee DeefOekeÀeje®³ee ÒekeÀejele cegK³e Yej ne ÒeecegK³eeves J³ekeÌleerle Demeuesu³ee
DeefÜleer³e DeLeJee keÀceerle keÀceer Demeeceev³e iegCeOecee&cegUs leer J³ekeÌleer efle®³eele efJeYegleerceÊJee®es DeefOekeÀej
eEkeÀJee owJeer DeefOekeÀej Demeu³ee®e ermecepe ueeskeÀebceO³es HemejJetve efle®³eeleerue efJeYegleerceÊJee®eer DeLeJee
owJeerMekeÌleer ueeskeÀebvee ceev³e keÀjC³eeme ueeJeles. Fbûepeer Meyo ke@ÀjerPecee (Charisma) ³eeMeyoe®es
cejeþerle ªHeeblej keÀjleevee DeeHeCe `efJeYegleerceÊJe' DeLeJee `owJee r'Demee MeyoÒe³eesie keÀjlees. ue@ìerve
YeeleÊJe -JesÊee Òee. ce@keÌme Jesyej ³eebveer ÒeLece lees Meyo meceepeMeem$eer³e efme×ebleele JeeHejuee lees keÀe ner
J³ekeÌleerle Demeuesu³ee Demeeceev³e eEkeÀJee efJeMes

Page 38

38Oece&iegªÒeceeCes®e keÀener jepekeÀer³e vesl³eepeJeU Demes Demeeceev³e iegCeOece& Demeleele Je l³eeb®³eemeeþer
`ke@ÀjerPeceeefìkeÀ De@Lee@efjìer '(Charisma tic authority )ne Meyo JeeHejC³eele Deeuee.
efJeYegleercelJeeoer veslee eEkeÀJee owJeer veslee vesnceer®e Demee oeJee keÀjerle veener keÀer l³eeb®³eele DeceeveJeer, Deleer
vewmeefie&keÀ Jee owJeer MekeÌleer®ee Jeeme Deens. Hejbleg lees ns cee$e ceev³e keÀjlees keÀer J³ekeÌleer cnCetve l³ee®³ee
peJeU Demes keÀener Demeeceev³e eEkeÀJee DemeeOeejCe iegCeOece& Deensle keÀer le s l³eeuee meJe&meeceev³eebHeemet ve
Deueie keÀjleele. veblej lees DeMeer DeHes#ee keÀjlees keÀer l³ee®³ee ³ee iegCeOe cee&cegUs ueeskeÀebveer l³ee®es Je®e&mJe
ceev³e keÀªve l³ee®³ee De e%eeb®es Heeueve keÀjeJes. Meg× mJeªHee®es DeLeJee Meg× ÒekeÀej®es efJeYegleercelJee®es
DeefOekeÀej ns ¬eÀebeflekeÀejer mJeªHee®es®e Demeleele. ³eeHetJeea®³ee ®e®exle DeeHeCe ns Heeefnues ke Àer
efJeYegleercelJee®es DeefOekeÀej ns keÀenerJesUe meb³egeqkeÌlekeÀ keÀe³eosMeerj DeefOekeÀejer J³eJemLee DeeefCe HejbHejeJeeoer
DeefOekeÀej ³eelemegd×e Dee{Uleele. ueeskeÀMeener Meemeve ns meb³egeqkeÌlekeÀ keÀe³eosMeerj J³eJemLes®es DeHel³e.
lesLes meJe ex®®e veslee ne efveJe[CegkeÀ Òeef¬eÀ³essÜeje efveJe[uee peelees. Hejbleg Yeejlee®ee efJe®eej keÀjlee lesLes
efJeYegleercelJeeoer vesle=ÊJe Yeejleer³e ueeskeÀMeenerle JeejbJeej Go ³eeuee Deeuesues efomeles. Depet vener Yeejleer³e
ueeskeÀeb®³ee ceveele vesnª -ieebOeer IejeC³eeyeeyele®es `owJeerJeue³e' keÀe³ece Deens DeeefCe cnCetve®e keÀoeef®ele
jepekeÀejCee®ee efJeMeskeÀeBûesme®³ee DeO³e#eHeoer JeCeer& ueeJeueer iesueer leer ³eeIejeC³ee®³ee Jeue³eecegUs®e lemes®e jepemeÊeekeÀ
jep³eHe×leerÜejs ÒeeHle nesCeejs DeefOekeÀej ns ÒeecegK³eeves HejbHejeJeeoer DeefOekeÀej Demeleele. Hejbleg pesJne
jepee ne mJeleëuee Hejceséeje®ee DeJeleej ceevelees. Hejceséejeves®e l³eeuee He=LJeerJe j ueeskeÀebJej DeefOekeÀej
ieepeefJeC³eemeeþer HeeþefJeues Demes ceevelees. lesJne lees mJeleëuee owJeer veslee®e ceevelees. Òee. n@jer pee@vmeve Heg{s
Demes ÒeefleHeeove keÀjleele keÀer JeemleefJekeÀlee Kejs Jee Meg× efJeYegleercelJee®es DeefOekeÀej ns De mee oeJee
keÀjleele keÀer efJeYegleercelJee®es DeefOekeÀej ÒeecegK³eeves meb³egeqkeÌlekeÀ keÀe³eosMeerj DeefOekeÀej Je HejbHejeJeeoer
DeefOekeÀej ³eeb®³ee efJejesOeele Demeleele.
DeeHeCe HetJeea Heeefnues keÀer Meg× ÒekeÀej®es DeefOekeÀej ns ¬eÀebefleke Àejer Demeleele. Hejbleg ¬eÀebleer
(Revolution )ner meb%ee keÀener ÒeceeCeele DemHeä eEkeÀJee mebefoiOe m JeªHee®eer Deens. DeeOegefvekeÀ
Feflenemeeleerue keÀener ÒecegKe ¬eÀebl³ee -ÖeÀevme, jefMe³ee Je veePeer ³ee keÀener yeeyeleerle SkeÀmeejK³ee Deensle
Je ³ee Òel³eskeÀ ¬eÀebeflekeÀejer ®eUJeUer®ee Heefnuee HeefjCeece ne p³ee meceepeele ¬eÀebleer Peeueer. l³ee
meceepee®³ee meeceeefpekeÀ mebj®evesle DeeHlemebyebOe J³eJemLesle DeLe&J³eJemLesle Oeeefce&keÀ mebIeìveele,
Jeie&mebj®evesle DeeHlemebyebOe J³eJemLe sle, DeLe&J³eJemLesle Oeeefce&keÀ mebIeìveele Jeie&mebj®evesle DeeefCe DeLee&le®e
MesJeìer jepekeÀer³e J³eJemLesle HeefjJele&ve Peeues. ³ee meJe& ¬eÀebl³eeb®ee ogmeje HeefjCeece ne ns meJe& HeefjJele&ve
meceepee®³ee meeceeefpekeÀ ieleercelJeeMeer pees[ues iesues. DeveskeÀ J³ekeÌleer keÀer p³eebvee HetJeea keÀefveÿ ÞesCeer ÒeeHle
Peeuesueer nesleer. l³eebvee SkeÀoce ceesþer meÊee DeeefCe Òeefleÿe ÒeeHle nesTve l³eeb®eer ÞesCeer Gb®eeJeueer iesueer.
pej pes SkesÀ keÀeUer meeceeefpekeÀ Þesÿlee nesleer l³eeb®ee r l³ee HeoeJeªve G®eueyeebie[er nesTve les keÀefveÿ
opee&le iesues. ¬eÀebleerkeÀejer ®eUJeUer®ee eflemeje HeefjCeece ne keÀer ¬eÀebleerkeÀejer ®eUJeUercegUs peer keÀener
HeefjJele&ves Peeueer leer efnbmee®eejeefMeJee³e Peeueer vemetve ³ee efnbmee®eeje®es ª Heeblej keÀeueeblejeves
veeiejer³eg×ele Peeu³ee®es oeKeues Fefleneme oslees. ¬eÀebeflekeÀejer ®eUJeUer®ee ®eewLee Je MesJeì®ee HeefjCeece
Demee keÀer ¬eÀebleer®eer yeerpes pejer DeefleÒee®eerve keÀeUele meeHe[le Demeueer lejer ¬eÀebleer®ee keÀeueeJeOeer ne
efle®³ee leerJe´les®ee efJe®eej keÀjlee, SkeÀ Jee oesve Je

Page 39

393.9meejebMe ë -
ceveg<³ee®es jepekeÀer³e peerJeve ns l³ee®³ee meeceeefpekeÀ peerJevee®ee SkeÀ Yeeie Deens. meesH³ee Meyoele
DeeHeCe DeeHeues meeceeefpeke À peerJeve meceepee®ee SkeÀ IeìkeÀ DeeefCe jep³ee®ee SkeÀ veeiejerkeÀ DeMee ognsjer
veel³eeves peiele Demelees. owvebefove DeLeJee J³eJenejerkeÀ peerJeveele jep³e DeeefCe meceepe ³ee oesneWceOeerue
JesieUsHeCe ®eìkeÀve ue#eele ³esle veener. Hejbleg DeY³eem ee®³ee mlejeJej eEkeÀJee efJeMuesjep³e DeeefCe meceepe ³ee oesvner mJeleb$e Je efYeVe DeLee&®³ee mebkeÀuHevee þjleele. jep³ee®es keÀe³eos,
OeesjCe, efveCe&³e meJee&meeþer mekeÌleer®es Demeleele. ³ee meJee&®ee ÒeYeeJe l³ee®e jep³ee®es veeieefjkeÀ DemeCeeN³ee
ueeskeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJej He[lees. meesH³ee Meyoele meeceeefpekeÀ peerJevee®³ee efJeefYeVe yeepet
ÒeYeeefJele keÀjC³ee®es keÀe³e& jep³eeÜejs nesle Demeles. cnCetve®e meeceeefpekeÀ peerJevee®es DeO³e³eve keÀjCeeN³ee
meJee¥vee®e jep³emebmLes®eer DeesUKe keÀªve IesCes DeeJeM³ekeÀ þjles Demesner cnCelee ³esF&ue. FmeJeer meve HetJe&
keÀeUeleerue Huesìes, De@efjmìe@ìue Heemegve DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue ceekeÌme&, ueemkeÀerHe³e¥le efJeefYeVe
efJe®eejJebleebveer jep³ee®ee mee ceeefpekeÀ peerJeveeJej keÀesCelee Je efkeÀleer ÒeYeeJe He[lees ³ee®es®e Jew%eeefvekeÀ
He×leerves DeO³e³eve keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens Demesner cnCelee ³esF&ue. ³ee meboYee&le FmeJeer meve HetJe&
keÀeUeleerue De@efjmìe@ìue®es Òeefme× efJeOeeve ’ceveg<³e ne meeceeefpekeÀ ÒeeCeer Deens lemes®e lees jepekeÀer³e
ÒeeCeer osKeerue Deens. “Demes vecet o keÀjlee ³esF&ue. efJe®eejJebleeb®³ee ³ee meelel³eHetCe& Òe³elveebletve®e
jep³eMeem$e Go³eeme Deeues Je efJekeÀefmele Peeues Demesner cnCelee ³esles.
3.10 keÀþerCe Meyo ë -
1) efJeYeglJeceleJeeoer - Jew®eeefjkeÀ
2) cegj[ - Deeìeske̳eele DeeCeCes
3) meefn4) HejeLe&Heje³eCe - Flejebvee DeeHeues ceeveCes
5) meeJe&YeewcelJe - mJeeleb$³e
6) DeefOeke=ÀleHeCes - keÀe³eosMeer j
7) efJeMeeue - ceesþe
8) ceewefuekeÀ - iegCeJeÊee
3.11 DeY³eemee ®es ÒeMve ë -
1) jep³ee®ee DeLe& meebiee Je jep³ee®³ee efveefce&leerme DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs IeìkeÀ ³ee efJemeebiee.
2) jep³e Je meceepe ³eeleerue HejmHejmebbye bOemHeä ke Àje.
3) keÀu³eeCekeÀejer jep³e ¿eeefJe4) jep³ee®³ee DeefOekeÀeje®es mJeªHe mHeä keÀje.
munotes.in

Page 40

40IeìkeÀ -3 ye
Meemeve mebmLee
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ì ³es
3.1 ÒemleeJevee
3.2 Meemeve mebmLes®ee DeLe&
3.0 GefÎ<ì³es
1) MeemevemebmLes®eer ceeveJeer meceepeeuee keÀMeer iejpe Deens ³eeefJe2) MeemevemebmLes®ee me efJemlej DeY³eeme keÀjCes.
3)Oece& cnCepes keÀe³e ³ee®ee DeY³eeme keÀjCes.
4)Oecee&®es ceeveJeer meceepeeuee efkeÀleer cenÊJe Deens ³ee®ee DeY³eeme keÀjCes.
5) Oece& J³ekeÌleermeeþer keÀer J³ekeÌleer Oecee&meeþer ³eeefJe6) Oecee&®es cenÊJe Je GefÎäs ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
3.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION )
ceveg<³ee®es jepekeÀer³e peerJeve ns l³ee®³ee meeceeefpekeÀ peerJevee®ee SkeÀ Yeeie Deens. meesH³ee Meyoele
DeeHeCe DeeHeues meeceeefpekeÀ peerJeve meceepee®ee SkeÀ IeìkeÀ De eefCe jep³ee®ee SkeÀ veeiejerkeÀ Demee ognsjer
veel³eeves peiele Demelees. owvebefove DeLeJee J³eJeneefjkeÀ peerJeveele jep³e DeeefCe meceepe ³ee oes IeebceOeerue
JesieUsHeC e ®eìkeÀve ue#eele ³esle veener Hejbleg DeY³eemee®³ee mlejeJej eEkeÀJee efJeMuesjep³e DeeefCe meceepe ³ee oesvner mJeleb$e Je efYeVe DeLee&®³ee mebkeÀuHevee þjleele. jep³ee®es keÀe³eos,
OeesjCe, efveCe&³e meJee¥meeþer mekeÌleer®es Demeleele. ³ee meJee¥®ee ÒeYeeJe l³ee®e jep³ee®es veeiejerkeÀ DemeCeeN³ee
ueeskeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJej He[lees. meesH³ee Meyoele meeceeefpekeÀ peerJevee®³ee efJeefYeVe yeepet
ÒeYeeefJele keÀjC³ee®es keÀe³e& jep³eeÜejs nesle Demeles cnCetve®e meeceeefpekeÀ peerJevee®es DeO³e³eve keÀjCeeN³ee
meJee¥vee®e jep³emebmLes®eer DeesUKe keÀ ªve IesCes þjles Demesner cnCelee ³esF&ue. FmeJeer meve HetJe& keÀeUeleerue
Huesìes, De@efjmìe@ìue Heemetve DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue ceekeÌme&, ueemkeÀerHe³e¥le efJeefYeVe efJe®eejJebleebveer
jep³ee®ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJej keÀesCelee ,keÀmee Je efke Àleer ÒeYeeJe He[lees ? ³ee®es®e Jew%eeefvekeÀ He×leerves
DeO³e³eve keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens Demesner cnCelee ³esF&ue. ³ee meboYee&le FmeJeer meve HetJe&
keÀeUeleerue De@efjmìe@ìue®es Òeefme× efJeOeeve `ceveg<³e ne meeceeefpekeÀ ÒeeCeer Deens lemes ®e lees jepekeÀer³e
ÒeeCeer osKeerue Deens. 'veceto keÀjlee ³esF&ue. efJe®eejJebleeb®³ee ³ee meelel³eHetCe& Òe³elveelegve®e jep³eMeem$e
Go³eeme Deeues Je efJekeÀefmele Peeues Demesner cnCelee ³esles.munotes.in

Page 41

41He=LJeer®³ee HeeþerJejerue Heefnues jep³e keÀesCeles ³ ee®es efveeqM®ele GÊej osCes DeJeIe[ Deens. Hejbleg
jep³e keÀe Je keÀmes efvecee&Ce Peeues ³ee®es mHeäerkeÀjCe keÀjCeejs efJeefJeOe efme×eble jepekeÀer³e efJe®eejJebleebveer
ceeb[ues Deensle. jep³e ner ceeveJeefveefce&le mebmLee Deens. ìesUer veiejjep³es ³ ee ¬eÀceeves jep³ee®ee efJekeÀeme
nesTve DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue MekeÌleerMeeueer mebmLee DemeCeejs jep³e keÀeUe®³ee DeesIeele efJekeÀefmele
Peeues. ³eeyeeyele efJeefYeVe jepekeÀer³e efJe®eejJebleebceO³es SkeÀcele Demeu³ee®es efometve ³esles. jep³e ne®e
DeO³e³evee®ee efJepeelees ³ee ÒeMvee®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
3.2 Meemeve mebmLes®ee DeLe& ë -
MeemevemebmLee eEkeÀJee mejkeÀej jep³eeb®ee Ske À Del³eeJeM³ekeÀ IeìkeÀ Deens. jep³ee®eer F®íe
MeemevemebmLe sÜejs®e J³ekeÌle nesle Demeles. ieeve&jves cnìu³eeÒeceeCes, ’MeemevemebmLee ner DeMeer SkeÀ
mebIeìvee Deens keÀer, p³eeÜejs jep³e®e DeeHeueer F®íe J³ekeÌle keÀjles, DeeosMe osles DeeefCe DeeHeues keÀe³e&
HetCe& keÀjerle Deme les.“Lees[ke̳eele jep³ee®³ee F®ísuee cetle& mJeªHe osC³ee®es keÀe³e& MeemevemebmLee keÀjerle
Demeles. Meemevee®es keÀe³e& meeOeejCeleë leerve efJeYeeieele efJeYeeieC³eele ³esles.
1) Meemeve efJe³ee leerve ÒekeÀej®³ee keÀe³ee&cegUs Meemevee®eer leerve efJeYeeieele efJeYeeieCeer keÀjC³eele ³esles Je
Òel³eskeÀekeÀ[s efJeefMeä ÒekeÀej®es SkeÀ keÀe³e& meesHeefJeC³eele ³esles. Meemevee®es ns leerve efJeYeeie DeeefCe
l³eeb®³eekeÀ [s meesHeefJeuesueer keÀe³ex Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
efJeYeeie keÀe³ex
1) keÀe³e&keÀejer ceb[U 1) Meemeve efJe2) efJeOeerceb[U 2) efJeefOeefJe3) v³ee³eceb[U 3) v³ee³eefJe4) meveoer veeske ÀjJeie& 4) OeesjCe Debceueele DeeCeC³ee®es keÀe³ex
1) keÀe³e&keÀejer ceb[U (Introduction) :
keÀe³e&keÀejer ceb[U ne Meemeve mebmLes®ee ÒecegKe efJeYeeie nes³e. keÀe³e&keÀejer ceb[U efJeOeerceb[Ueves
efveeqM®ele kesÀuesues OeesjCe keÀe³e&¬eÀce lemes®e efJeefOeceb[Ueves cebpetj kesÀuessues keÀe³eos Debceueele DeeCeC³ee®es
keÀe³e& keÀjerle Demeles. meeOeejCe Yeeceb[U cnCepes jepekeÀer³e HeoeefOekeÀejer (jeä^Heleer, ceb$eerceb[U Fl³e eoer DeeefCe keÀe³ece MeemekeÀ Jeie&,
Hejbleg keÀe³e&keÀejer ceb[UekeÀ[s keÀe³e& DeeefCe ÒekeÀej ³ee®es mHeäerkeÀjCe keÀjleevee jeä^ ÒecegKe Je l³ee®es
ceb$eerceb[U cnCepes keÀe³e&keÀejer ceb[U Demee DeLe& Iesleuee peelees DeeefCe DeY³eemee®³ee ¢äerves lee s®e DeLe&
³eesi³e Deens.
keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®es ÒekeÀej ë
keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®es cegK³eleë oesve ÒekeÀej He[leele.
1) SkeÀue DeeefCe DeveskeÀelcekeÀ (yeoue) keÀe³e&keÀejer ceb[U
2) veececee$e DeeefCe JeemleefJekeÀ keÀe³e&keÀejer ceb[Umunotes.in

Page 42

42SkeÀue keÀ e³e&keÀejer ceb[U (Singular Executive) :
’pesJne jep³ee®eer MeemeveefJelemes®e l³ee meÊes®ee JeeHej lees mJeefveCe&³eevegmeej keÀjerle Demelees lesJne DeMee keÀe³e&keÀejer ceb[U euee SkeÀue
keÀe³e&keÀejer ceb[U Demes cnCeleele. “Goe. DecesjerkesÀ®ee jeä^Heleer DecesjerkeÀve jep³eIeìvesves
jeä^HeleerkeÀ[s meJe& MeemeveefJekeÀjerle Demelees. Meemevee®³ee meJe& keÀe³ee&yeÎue lees SkeÀìe®e peyeeyeoej Demelees. SkeÀue keÀe³e&keÀejer ceb[U
ÒeMeemekeÀer³e meb®eeueve keÀjC³eemeeþer meJeexÊece nes³e, keÀejCe ³eele meÊee DeeefCe peyeeyeoejer ³ee®es mLeeve
efveeqM®ele nesle Demeu³eecegUs keÀe³e& GÊece ÒekeÀejs nes le Demeles. ³eeefMeJee³e leelkeÀeU efveCe&³e
IesC³eemeeþermeg×e ner He×leer®e meJeexÊece Deens.
iegCeë-
1) MeerIe´ efveCe&³e -³ee He×leer®ee meJee&le cenlJee®ee iegCe cnCepes ³ee He×leerle meÊee SkeÀe®e J³ekeÌleer®³ee
neleer Demeu³eecegUs leer J³ekeÌle er DeveskeÀ J³ekeÌleer®³ee leguevesle MeerIe´ efveCe&³e Iesle Demeles. HeefjCeeceleë
leelkeÀeU efveCe&³e IesC³eemeeþer ner He×leer DeefleMe³e GHe³egkeÌle þjles.
2) peyeeyeoejer®eer efveeqM®eleer -³ee He×leerle Meemevee®ee ÒecegKe SkeÀ J³ekeÌleer Demeu³ee cegUs
peyeeyeoejer mHeäHeCes efveeqM®ele keÀjlee ³esles. Je l³eeuee MeemekeÀer³e keÀe³ee&yeodoue peyeeyeoej Oejlee
³esles.
3) DeeosMee®eer SkeÀlee -SkeÀue He×leerle SkeÀe®e J³ekeÌleerkeÀ[tve Dee%ee efou³ee peele Demeu³eecegUs
keÀefve<þ DeefOekeÀejer l³ee® es keÀeìskeÀesjHeCes Heeueve keÀjleele. ³eecegUs ÒeMeemeve ns keÀe³e&#ece lemes®e
ÒeYeeJeer þjles.
4) SkeÀªHelee -³ee He×leer leSkeÀe®e J³ekeÌleer Üejs Dee%ee osC³eele ³esle Demeu³eecegUs ÒeMeemeveele
SkeÀªHelee DeeCeCes, menpe Meke̳e nesles.
5) Glmeen -³eeHe×leer leSkeÀe®e J³ekeÌleerJej mebHetCe& Meemevee®eer peyeeyeoejer meesHeJeuesueer Demeu³eecegUs
l³eeb®³ee ³eMeemeeþer lees Glmeeneves keÀe³e& keÀjerle Demelees. Meemevee®eer Òeefle<þener Meemeve ÒecegKeeJej
DeeOeejerle Demeu³eecegUs lees meJe& keÀe³ ee&Jej mJeleë osKejsKe þsJeerle Demelees.
oes1) %eeve DeeefCe DevegYeJee®ee DeYeeJe -Meemevee®es keÀe³e& ns Del³eble iegbleeiegbleer®es lemes®e efJeefJeOe
ÒekeÀej®es Demeu³eecegUs SkeÀe J³ekeÌleerkeÀ[tve les HetCe& nesC³ee®eer DeHes#ee HeÀej®e keÀc eer Demeles. lemes®e
l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuessues %eeve DeeefCe DevegYeJe ne DeveskeÀ J³ekeÌleer®³ee %eeve DeeefCe
DevegYeJeeHes#ee efveeqM®ele®e ce³ee&efole Demelees.
2) ®etkeÀer®es efveCe&³e IesC³ee®eer Meke̳elee –Jej GuuesKe kesÀu³eeÒeceeCes Meemeve ÒecegKee®es %eeve DeeefCe
DevegYeJe ce³ee&efole Demeu³eecegUs ®egkeÀer®es efveCe&³e IesC³ee®eer DeefOekeÀ Meke̳elee Demeles. Meemeve
ÒecegKeekeÀ[tve Peeuesu³ee ®egkeÀecegUs mebHetCe& jeä^euee De[®eCeeRvee leeW[ oîeeJes ueeieles.
3)efve³eb$eCeeceO³e se f M e e f L e u e l e e –MeemeveÒecegKe cnCetve SkeÀ®e J³ekeÌleer Demeu³eecegUs l³eeuee
Meemevee®³ee meJe& keÀe³ee&Jej DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀeN³eeJej efve³eb$eCe þsJelee ³esle veener. ³ee®es
cegK³e keÀejCe cnCepes efve³eb$eCee ®es #es$e keÀceer Demeles. HeefjCeeceleë efMeefLeue efve³eb$eCe e®ee HeefjCeece
MeemeveefJeYeeiee®³ee keÀe³e&#ecelesJej neslees.munotes.in

Page 43

434)meÊes®ee ogªHe³eesie -SkeÀue He×leerle SkeÀe®e J³ekeÌleer®³ee neleer meÊee keWÀêerle Peeuesueer Demeles.
l³eeves Iesleuesu³ee efveCe&³eeJej JewOeeefvek eÀ lemes®e veweflekeÀ mJeªHee®es Demes keÀesCeles®e yebOeve
vemeu³eecegUs efvemeie&leë®e l³ee®³ee neletve meÊes®ee ogªHe³eesie nesle Demelees.
5) jepekeÀer³e ÒeYeeJe -³eeHe×leerle meÊee SkeÀe®e J³ekeÌleer®³ee neleer Demeu³eecegUs ³ee J³eke Ìleer®es
efveCe &³e jepekeÀer³e ÒeYeeJeeves Òesjerle Peeuesues Demeleele; keÀejCe l³eeuee DeeHeuee jepekeÀer³e #es$eeleerue
ÒeYeeJe Jee{Je³ee®ee Demelees. Demes ef veCe&³e ns MeemekeÀer³e¢äîee ®et keÀer®es Demeleele.
6) DeveskeÀelcekeÀ keÀe³e&keÀejer ceb[U -keÀe³e&keÀejer ceb[Uele ogmeje ÒekeÀej cnCepes DeveskeÀelcekeÀ
keÀe³e&keÀejer ceb[U ³ee He×leerle ’Meemevee®ee ÒecegKe cnCe tve SkeÀ J³ekeÌleer vemetve keÀener meom³eeb®es
SkeÀ ceb[U Demeles. ³ee He×leeruee meecegnerkeÀ DeO³e#eHe×leer Demesner cnCeleele. “³ee He×leerle
DeveskeÀ J³ekeÌleer meecet nerkeÀjerl³ee Meemevee®eer peyeeyeoejer Heej Hee[leele. keÀesCeleener efveCe&³e ne
meecet nerkeÀjerl³ee DeeefCe HejmHejeb®³ee meuu³eeves Iesleuee peelees. DeveskeÀelcekeÀ keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®es
meJeexlke=Àä GoenjCe cnCepes eqmJe lPeue¥[®es ` HesÀ[jue keÀeweqvmeue 'DeLee&le meebefIekeÀ keÀe³e&keÀejer
ceb[U ns nes³e. eqmJemeceO³es meJe& MeemeveefJemeesHeefJeuesueer Deens.
DeO³e#eHeo ns Deeueìtve Heeueìtve Òel³eskeÀeuee SkeÀ JeÒel³eskeÀeuee®e DeO³e#e nesC³ee®eer mebOeer efceUles. DeO³e#e ne jeä^e®es ÒeefleefveOeerlJe keÀjerle Demeuee lejer
l³eeuee DecesjerkesÀ®³ee DeO³e#eeÒeceeCes JeemleefJekeÀ meÊee veener. meJe& meÊee ner meele meom³e Demeues u³ee
ceb[Ue®³ee neleer Demeles. MeemeveemebyebOeer®es meJe& efveCe&³e ceb[Ue®es meom³e HejmHejefJe®eej efJeefvece³eeves
Iesle Demeleele. jefMe³eeleerue Òesefmeef[³ece ns meg×e DeveskeÀelcekeÀ keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®es GÊece GoenjCe
nes³e. Òesefmeef[³ece ns 33 meom³e Demeuesues keÀe³e&keÀejer ceb[U nes³e.
iegCe ë -
1) jepekeÀer³e ÒeYeeJeeHeemetve cegkeÌle -DeveskeÀelcekeÀ keÀe³e&keÀejer ceb[U meJe& He#eevee ÒeefleefveOeerlJe
osC³eele ³esle Demeu³eecegUs les jepekeÀer³e ÒeYeeJeeHeeme gve cegkeÌle Demeles. ceb[U ns meJe&He#eer³e
Demeu³eecegUs HeefjCeeceleë keÀesCel³ee®e He#ee®³ee ÒeYeeJeeves Òesefjle vemeles Je Òel³eskeÀpeCe DeeHeues
He#enerle meebYeeUlees.
2) efJeJeeoemHeo mecem³ee mees[efJeC³ee meeþ erGHe³egkeÌlelee -nerHe×leer efJeJeeoemHeo mecem³ee
mees[ef JeC³eemeeþer DeefleMe³e GHe³egkeÌle ceeveueer peeles. keÀejCe me Je& meom³e HejmHej
efJe®eejefJeef vece³eeves lemes®e meecet nerkeÀefjl³ee efveCe&³e nesle Demeleele. efMeJee³e keÀesCel³eener SkeÀe
J³ekeÌleerme oeskeÀjerle Demelees.
3) %eeve DeeefCe DevegYeJee®ee HeÀe³eoe -DeveskeÀelcekeÀ He×leerle meJe& meom³e HejmHejefJe®eej
efJeefvece³eeves efveCe&³e nesle Demeu³eecegUs Òel³eskeÀe®³ee %eevee®ee DeeefCe DevegYeJee®ee HeÀe³eoe nesle
Demelees. Meemevee®es keÀe³e& FlekesÀ iegbleeiegbleer®es DeeefCe peìerue Peeues Deens keÀer, l³eemeeþer efJeefJeOe
%eevee®eer DeeefCe DevegYeJee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
4) meÊes®ee ³eesi³e Òe³eesie -Jej mHeä k esÀu³eeÒecee Ces efveCe&³e meecet oeef³ekeÀefjl³ee Iesleues peele
Demeu³eecegUs les efveCe&³e ³eesi³e Demeleele. keÀesCeleerner SkeÀ J³ekeÌleer meÊes®ee Òe³eesie keÀª MekeÀle
vemeu³eecegUs meÊes®ee ogªHe³eesie ³ee He×leerle nesle veener.
oes

Page 44

44DeveskeÀelcekeÀ keÀe³e &keÀejer ceb[U ele JejerueÒeceeCes iegCe Demeues lejermeg×e ner He×leer HetCe&HeCes
oes1) peyeeyeoejer®ee DeYeeJe -³eeHe×leerle peyeeyeoejer keÀesCel³eener SkeÀe J³ekeÌleerke je f v e e q M®ele keÀjlee
³esle veener. MeemevemebyebOeer p³ee ®et keÀe nesleele l³eeyeeyele keÀesCe oesveener. ceb[Ueleerue Òel³eskeÀ meom³e ne ogmeN³eeuee oes2) Glmeene ®eer keÀcelej lee -³ee He×le erleefveCe&³e Iesleebvee HejmHej -efJejesOeer efJe®eejevee mLeeve
osC³eele ³esles, l³eecegUs keÀesCeleener meom³e DeMee efveCe&³ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eeme Glmeen
oeKeefJele veener. HeefjCeeceleë MeemekeÀer³e keÀe³ee&le efMeefLeuelee ³esles. SkeÀu e keÀe³e&keÀejer ceb[Uele
efveCe&³e SkeÀ®e J³ekeÌleer Iesle Demeu³eecegUs, lees l³ee®eer lelHejlesves DebceueyepeeJeCeer keÀjerle Demelees.
3) efveCe &³eele efJeuebye -³ee He×leerle efveCe&³e meJe& meom³eeb®³ee meuu³eeves lemes®e mebceleerves I³eeJe³ee®e s
Demeu³eecegUs efveCe&³e IesC³eeme GMeerj ueeielees. Meemeveeleerue keÀener efveCe&³e Demes Demeleele keÀer les
leelkeÀeU I³eeJes ueeieleele. Dev³eLee mebHetCe& jeä^euee mebkeÀì DeeefCe De[®eCeeRvee leeW[ o îeeJes
ueeieles. DeveskeÀelcekeÀ keÀe³e&keÀejer c eb[U ³ee ¢äerves GHe³egkeÌle þjle veener.
4) DeeosMeeb®eer SkeÀlee keÀe³ece jenle veener -Meemeve ÒecegKe cnCetve DeveskeÀ J³ekeÌleer Demeu³eecegUs
DeeosMeemebyebOeer SkeÀlee keÀe³ece jenle veener. keÀOeer -keÀOeer lej HejmHejefJejesOeer DeeosMe efoues pe eleele.
HeefjCeeceleë ÒeMeemeve ³eesi³e ceeie&oMe&ve DeeefCe efve³eb$eCe ³ee oesvneR ieesäervee cegkeÀles.
DeMee ÒekeÀejs SkeÀue DeeefCe DeveskeÀelcekeÀ keÀe³e&keÀejer ceb[U ³ ee oesvneRner iegCeebyejesyej oesDeensle. Òel³eskeÀ osMee®eer jepekeÀer³e De eefCe meeceeefpekeÀ efmLeleer ue#eele IesTve keÀe³e&keÀejer ceb[U ns
SkeÀue DemeeJes keÀer, DeveskeÀelcekeÀ ns þjJeeJes ueeiesue.
2)veececee$e DeeefCe JeemleefJekeÀ keÀe³e&keÀejer ceb[U –
Meemevee®eer meÊee ner efkeÀleer J³ekeÌleer®³ee neleele Deens. ³eeJeªve keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®eer SkeÀue
DeveskeÀelcekeÀ keÀe³e&keÀejer ceb[U Demes oesve ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe keÀjC³eele ³esles. keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®³ee
JeieeakeÀjCee®ee ogmeje DeeOeej cnCepes MeemeveefJemeÊes®³ee JeeHejeJeªve keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®es veececee$e DeeefCe JeemleefJekeÀ keÀe³e&keÀejer ceb[U Demes oesve
ÒekeÀej He[leele.
1) veececee$e keÀe³e&keÀejer ceb[U (Nominal Executive ):
meeOeejCeleë je<ì^ÒecegKe ne keÀe³e&keÀejer ceb[ Ue®ee ÒecegKe Demelees. Hejbleg l³eeuee ÒeeHle
Peeuesu³ee meÊeeJeªve lees veececee$e MeemekeÀ Deens keÀer, JeemleefJekeÀ MeemekeÀ Deens ns efveeqM®ele kesÀues
peeles. Goe. Fbiueb[®ee jepee efkeÀbJee Yeejlee®ee jeä^Heleer ns jeä^ÒecegKe lemes®e MeemeveÒeceg Ke Deens.
Hejbleg oesvner jeä^ÒecegKee®eer meÊee ner veececee$e mJeªHee®eer Deens. ns oesvnerner ÒecegKe MeemeveefJemeÊes®ee GHe³eesie efveCe&³eevegmeej efkeÀ bJeeefJekeskeÀevegmeej keÀjerle veenerle l³eebveer Iesleuesues meJe& efveCe&³e ns
ceb$eerceb[Ue®³ee meuu³eeves efkeÀbJee ceb$eerceb[Ueves Iesleuesues Demeleele. jep³ee®eer meeJe&Yeewce meÊee ner
ceb$eerceb[Ue®³ee meuu³eeves efkeÀbJee ceb$eerceb[Ueves Iesleuesues Demeleele. jep³ee®eer meeJe&Yeewce meÊee ner
ceb$eerceb[Ue®³ee neleele Demeu³eeceg Us Fbiueb[®ee jepee efkebÀJee Yeejlee®ee jeä^Heleer ³eebvee veececee$e
keÀe³e&keÀejer ceb[U pes jep³ee®³ee meeJe&Yeewce meÊes®ee JeeHej mJeefveCe&³eevegmeej keÀjerle vemetve Dev³e
J³ekeÌleer®³ee meuu³eeves keÀjerle Demelees.
munotes.in

Page 45

45IeìkeÀ -4 De
kegÀì gbye mebbmLee
(FAMILY INSTITUTION)
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎ<ì ³es
4.1 ÒemleeJevee
4.2 kegÀìgbye mebmLes®eer JewefMe<ìîes
4.3 kegÀìgbye mebmLes®eer keÀe³ex
4.4 kegÀìgbyee®es ÒekeÀej
4.5 efHele=meÊeekeÀ meb³egkeÌle kegÀìgbyee®eer JewefMe<ìîes
4.6 kegÀìgye mebmLes®es yeoueles mJe©He
4.7 meejebMe
4.8 keÀþerCe Meyo
4.9 DeY³eemee®es ÒeMve
4.0GefÎäîes
1) keggÀìbgye cnCepes keÀe³e DeeefCe keggÀìbgye mebmLesefJe2) keggÀìbgye mebmLee ceeveJeemeeþer keÀMeer cenÊJee®eer Deens ns peeCetve IesCes.
3) keggÀìbgye mebmLes®eer efveceealeer keÀe Je keÀMeemeeþer Peeueer ³ee®ee meceepeMeem$eer³e ¢efäkeÀesveelegve DeY³eeme
keÀjC³eemeeþer.
4) keggÀìbgyee®³ee ÒekeÀejeefJe5) keggÀìbgye mebmLes®es cenÊJe peeCe tve IesC³eemeeþer.
6) keggÀìbgye mebmLes®³ee yeouel³ee mJeªHeeefJe4.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
meJe& meeceeefpekeÀ mecegnele kegÀìgbye SkeÀ cegueYegle Je ÒeeLeefceke À mJeªHee®ee meeceeefpekeÀ mecet nD e e n s .
Flej keÀesCe l³eener mecegneHes#ee kegÀìgbye meJe&J³eeHekeÀ mJeªHee®es Deens. ceeveJe efJekeÀemee®³ee meJe& DeJemLeeble
pemes kegÀìgbye Dee{Utve ³esles lemes®e kegÀìgbyee®es De efmlelJe meJe& meceepeele efomet ve ³esles. ceeveJe meceepee®³ee
efJekeÀemee®eer Heefnueer DeJ emLee cnCepes kegÀìgbye nes³e. kegÀìgbyeefveceealeercegUs meceepeeleerue meelel³e Je mLew³e&
efìketÀve jeefnues. kegÀìgbyemebmLes®³ee DeYeeJeeves ns meelel³e Je efvejb lejlee DeM³eke̳e nesleer. cnCet ve®e ceeveJeermunotes.in

Page 46

46meceepeele kegÀìgbyee®es ns mLeeve cenÊJeH etCe& Deens. Òeiele Jee DeefJekeÀmeerle meceepeeleerue kegÀìgbyee®eer JewefMeäîes
ue#eele Iesleueer Heeefnpesle.
kegÀìgbyeeuee FbeqiueMeceO³es Family Demes cnCeleele. Family ne Meyo famalus ³ee ue@ìerve
MeyoeHeemegve yeveuee Deens. famalus ne Demee mec etn keÀer p³eele ceelee -efHelee l³eeb®eer cegues Je l³eeb®es
veeskeÀj ®eekeÀj Je iegueece ³eeb®ee meceeJesMe neslees. pece&veer Je ÖeÀevmeceO³es kegÀìgbyee®eer J³eeK³ee ³eeÒeceeCes
kesÀueer peele Demes. HeCe F lej osMeele keggÀìgbye ³ee mecet nele ceelee -efHelee Je cegues ³eeb®ee®e kesÀJeU DebleYee&Je
kesÀuee peelees. keÀejCe kegÀìgbyeele DeeHlemebyebOee®³ee yebOeveeuee cenÊJe Deens. eEkeÀyengvee DeeHlemebyebOe ne®e
kegÀìgbyee®ee SkeÀcesJe DeeOeej Deens. l³eecegUs ceelee -efHelee Je l³ee®eer cegues ³eeb®³eeceO³e s jkeÌlee®es veeles
Demeu³eeves ³ee meJee¥®ee efceUtve pees mecetn le³eej neslees ³eeuee®e keggÀìbgye Demes cnCeleele.
keggÀìbgye cnCepes keÀe³e? DeefOekeÀ mHeä nesC³eemeeþer keÀener meceepeMeem$e%ee®³ee J³eeK³ee
DeY³eemeCes iejpes®es þjles.
1) ce@keÀ e³eJnj Je Hespe ë -
’ÒepeeslHeeove Je yeeuemebJeOe&ve keÀjC³eemeeþer Hegjsmee ueneve Je keÀe³ece mJeªHee®³ee ueQefiekeÀ
mebbyebOeeJej DeeOeejuesuee Demee mecetn cnCepes kegÀìgbye nes³e.“
2) [e@. [er. Sve. cegpegceoej ë –
’SkeÀe®e Iejele jenCeeN³ee SkeÀc eskeÀeMeer jkeÌlemebbyebefOele DemeCeeN³ee Je mLeeve, efnle Je
HejmHejebefJecnCeleele.“ DeMeer J³eeK³ee cegpegceoej ³eebveer kesÀueer Deens.
3) je@yeì& uegF& ³eebveer kegÀìgbyee®eer J³eeK³ee KeeueerueÒeceeCes kesÀueer Deens.
’kegÀìgbye ne efJeJeeneJej DeeOeejuesuee meeceeefpekeÀ mecetn Deens. ³ee mecetnele ceelee -efHelee Je l³eeb®eer
cegues ³eeb®ee meceeJesMe neslees.“
4) efkeÀbyeeue ³ebie ë –
’p³e e mecegnele SkeÀ efkeÀbJee DeefOekeÀ HegªDeiej oÊekeÀ Iesleuesu³ee cegueebmeefnle cegues ueneve DemesleesHe³e¥le lejer SkeÀe®e Iejer je nleele DeMee
meeceeefpekeÀ mecet neuee kegÀìgbye cnCeleele.“
Jejerue J³eeK³eeJeªve keggÀìgbyemebmLes®eer keÀener cenÊJee® eer JewefMeäîes mHeäHeCes efomet ve ³esleele.
ceeveJemeceepee®³ee efJeefJeOe DeJemLeeble Dee{Utve ³esCeeN³ee meJe& ÒekeÀej®³ee kegÀìgbyeele keÀener meceeve
JewefMeäîe Dee{Uleele. Òeiele Deiej DeÒ eiele DeMee meceepeeleerue kegÀìgbyee®eer ner JewefMeäîes meeJe&ef$ekeÀ
Deensle. leer JewefMeäîes KeeueerueÒeceeCes Deensle.munotes.in

Page 47

474.2keggÀìgbyemebmLes®eer JewefMeäîes
1) efJeJeen -yebOeve ë –
keggÀìgbyemebmLes®es ns ÒecegKe ue#eCe Deens. m$eer -HegªGo³eeme ³esles. ³ee efJeJeen yebOeveeuee meceepeceev³elee Demeles. ns efJeJeenyebOeve, efoIe&keÀeue efìkeÀCeejs,
keÀe³ece®es Deiej DeuHepeerJeerner Demeles. HeefleHelveerHewkeÀer keÀesCeener SkeÀe®³ee ce=l³etves ns efJeJeenyebOeve pemes
mebHeg<ìele ³esles lemes®e yegef×Hegjëmej Iesleuesu³ee IeìmHeÀesìevesner mebHeles.
2) DeeHlemebyebOe ë –
keggÀìgbyeeleerue meJe& J³ekeÌleer®es SkeÀceskeÀebMeer jkeÌlemebyebOe Demeleele. ns jkeÌlee®es mebyebOe®e
kegÀìgbyeer³eeb ®³ee veel³eeleerue DeeOeej Demeleele. DeeF&yeeHe Je cegues ³eeb®³eeceO³es pemes jkeÌlee®es mebyebOe
Demeleele lemes®e DeeF&yeeHeeb®eer p³ee J³ekeÌleerMeer jkeÌlee®eer veeleer Demeleele l³ee ueeskeÀebMeermeg×e
DeYeeefJeleHeCes cegueeb®esner jkeÌlemebbyebOe ÒemLeeefHele nesleele. cnCepes®e, SkeÀe®e kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer
oÊekeÀceguee®ee DeHeJeeo JeieUlee SkeÀe®e jkeÌleieìeleerue Demeleele.
3) efÜHe#eer³e mJeªHe ë –
keggÀìgbyeele ceelee -efHelee ³ee oesIeeb®ee meceeJesMe Demelees. l³eeb®³eeefJevee kegÀì gbyemebmLee DeefmlelJeele
³esCes Meke̳e veener. l³ee®eyejesyej kegÀìgbyee®es meelel³ener efìketÀve jenCeej veener. FlekesÀ®eb veJns lej
kegÀìgbyeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es DeeF& Je Je[erue ³ee oesnes®³ee DeeHlemebbyebOeer³eebMeer veeles ÒemLeeefHele nesles.
cnCetve®e kegÀìgbyee®es mJeªHe ns efÜHe#eer³e Demeles.
4) meceeve efveJeememLeeve ë –
SkeÀe®e keggÀìgbyeeleerue meJe& J³ekeÌleer SkeÀe®e Iejele jenleele. ceelee -efHelee Je l³ee®eer cegues SkesÀ
efþkeÀeCeer®e jenle Demeu³eeves meceeve efveJeemem Leeve ns kegÀìgbyee®es JewefMeäîe þjles. efHele=mLeeveer³e kegÀìgbyeele
efJeJeeneveblej Òeew{ cegueieer DeeHeu³ee Heleer®³ee Iejer peMeer veeboeJe³eeme peeles. lemes®e ceele=mLeeveer³e
keggÀìgbyeele efJeJeeneveblej Òeew{ cegueiee DeeHeu³ee Helveer®³ee Ieje r peelees. DeMee kegÀìgbyeelegve meg×e ceelee -efHelee
Je l³ee®eer cegues ³eeb®es efveJeememLeeve SkeÀ®e Demeles. efnbot meceepeeleerue meb³egkeÌle kegÀìgbyeHe×leerle
kegÀìgbyeeleerue leerve efHe{îee SkeÀ$e®e jenle Demeleele.
5) JebMe HejbHeje He×leer ë –
ceguee®ee jkeÌlemebbyebOe ne pejer l³ee®³ee ceelee -efHel³eeMeer Demeuee lejermeg×e cegueeb®eer JebMeHejbHeje
ceelesceeHe&Àle eEkeÀJee efHel³eeceeHe&Àle þjefJeueer peeles. ceele=JebMeer³e keggÀìbgyeele cegueeb®eer JebMeHejbHeje ceelesceeHe&Àle
efveeqM®ele kesÀueer peeles. kegÀìgbyeele ceeueceÊes®ee Je Heoe®ee DeefOekeÀej DeeF&keÀ[tve cegueekeÀ[s ³eslee lej
efHele=JebMeer³e kegÀìgbyeele ns DeefOekeÀej efHel³eekeÀ[tve cegueekeÀ[s Deeuesues Demeleele.
6) DeeefLe&keÀ J³eJemLee ë –
ceelee -efHelee Je l³eeb ®eer cegues ns meJe& SkeÀ$e®e jenle Demeleele. ³ee meJe& kegÀìgbyeer³ee®³ee
®eefjleeLee¥®ee Je HeeueveHeesGojefveJee&ne®eer keÀeUpeer I³eeJeer ueeieles. kegÀìgby eÒecegKee®³ee ³ee cenÊJee®³ee DeeefLe&keÀ keÀe³ee&le Òel³eskeÀmunotes.in

Page 48

48peCe DeeHeeHeu³eeHejerves kegÀìgbyeÒecegKeeuee meene³³e keÀjerle Demelees. l³eecegUs®e cej[e@keÀ ³eebveer kegÀìgbyeeleerue
DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&uee cenÊJe efoues Deens.
Jej vecego kesÀuesu³ ee JewefMeäîeeJeªve kegÀìbgyemebIeìves®es Devev³emeeOeejCe cenÊJe mHeä nesles.
cnCetve®e ce@keÀe³eJnj Je Hespe cnCeleele, ’meceepeeleerue keÀesCel³eener ueneveceesþîee mebIeìves®eer
meeceeefpekeÀ cenÊJee®³ee ¢äerves kegÀìgbyemebIeìvesMeer leguevee®e nesT M ekeÀle veener. DeveskeÀ jerleerves
kegÀìgbyee®ee meceepeeJej ÒeYeeJe He[le Demelees. kegÀìgbyemebIeìvesleerue yeoueeb®ee DeeefJeefometve ³eslees.“
4.3 kegÀìgbye mebmLes®eer keÀe³e&
kegÀìgbyemebmLes®es meceepeeleerue Devev³emeeOe ejCe cenÊJe ns kegÀìbgyemebmLes®³ee keÀe³ee&Jej®e þjues iesues
Deens. l³eeefMeJee³e ³ee mebmLesme meceepeele SJe{s cenÊJe ueeYeues vemeles. DeLee&le®e ³ee keÀe³ee&®³ee
mJeªHeele keÀeueceeveeÒeceeCes yeoue nesle ®eeueuee Deens, ns Kejs Òee®eerve kegÀìgbyee® eer keÀe³e& DeJee&®eerve
keÀeueele Flej mebmLeebkeÀ[s meesHeJeueer Deensle. lejermeg×e kegÀìgbyee®³ee cegueYegle mJeªHee®³ee keÀe³ee&le yeoue
Peeuesuee efometve ³esle veener.
1) kegÀìgbyee®eer pewefJekeÀ keÀe³ex ë -
ceeveJee®eer keÀecele=Hleer ner c eeveJee®eer iejpe Deens. ner keÀecele=Hleer kegÀìgbyemebmLesceeHe&Àle®e nesle
Demeles. kegÀìbgyemebmLes®³ee ³ee ÒecegKe GefÎäeuee meceepeceev³elee ueeYeuesueer Demeles. ueQefiekeÀ mebyebOeeJej
DeeOeejerle Demeuesu³ee keggÀìbgyeele ÒepeeslHeeove nesle Demel es. meceepee®es DeefmlelJe efìkeÀefJeC³ee®³ee Je
meceepee®es meelel³e efìkeÀefJeC³ee®³ee ¢efäkeÀesveeletve ns keÀe³e& Del³eble peªjer®es Deens. JebMemeelel³ee®es ns
cenÊJe Demeu³eeves efnbot Oecee&le JebMemeelel³eeuee efHele=$eÝCe HesÀ[Ces Demes cnCeleele. keÀesCel³eener
meceepee®³ee DeefmlelJeemeeþer ns keÀe³ex DeefveJee³e& Deens. Deepe®³ee efJe%eeve ³egieele Òe³eesieMeeUeceO³es
ÒepeeJe=×er nesCes Demeues lejermeg×e kegÀìgbyemebmLes®³ee ³ee keÀe³ee&®es cenÊJe keÀceer Peeues veener. ÒepeeslHeÊeer ns
vegmele s®e keÀe³ex kegÀìgbyee®es Demeles lej kegÀìgbyemebmLesuee FlekesÀ cenÊJe ueeYeues vemeles. Òe³eesieMeeUsleerue
ÒepeeJe=×erJeªve ner yeeye Deieoer mHeä nesles. cegueeb®es HeeueveHeeskeÀejCe ceeveJeer cegue HeeueveHe esHeeskegÀìgbyemebmLee keÀjle Demeuesu³ee HeeueveHeesefoIe&keÀeU Je l³eecegUs Jeelmeu³e³egkeÌle HeeueveHeeskeÀjlee kegÀìgbyee®es cenÊJe mHe<ì nesles.
2) ceveesJew%eeefvekeÀ keÀe³ex ë -
J³ekeÌleer®³ee J³ekeÌleercelJee®ee efJekeÀeme meJe& ¢äerveer Je KeN³ee DeLee&ves nesC³eemeeþer kegÀìgbyee®es ns
keÀe³e& Del³eble cenÊJee®es Deens. kegÀìgbyeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee ceeveefmekeÀ meceeOeeve Je megjef#eleles®eer
YeeJevee Jeeìueer He eefnpes. kegÀìgbyeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es SkeÀceskeÀebJej DemeCeejs Òesce, menevegYetleer, Deeoj
³eecegUs®e l³eebvee HeÀej ceesþs ceeveefmekeÀ meceeOeeve efceUle Demeles. ³ee®³eecegUs®e peerJeveeleerue J³eeJeneefjkeÀ
keÀþesj mecem³eeb®ee efJemej He [tve kegÀìgbye er³e peerJeve J³eJeefmLeleHeCes peieg MekeÀleele. J³eeJeneefjkeÀ
mecem³eebveer J³eûe Peeuesu³ee ceeveJeer ceveeuee kegÀìgbyeecegUs®e HeÀej ceesþe Deejece Je efoueemee efceUle Demelees.munotes.in

Page 49

49yeeueiegvnsieejer®ee ÒeYeeJe DeMee®e meceepeele Dee{Utve ³eslees keÀer pesLes ³ee ceeveefmekeÀ megjef#eleles®ee DeYeeJe
Deens. l³ee®eyejesyej kegÀìgbyeele®e cegue meceepee®³ee ª{er HejbHeje, ®eeueerjerleer Fl³eeoer efMekeÀle Demeles.
l³eecegUs ceguee®es ceeveJeerkeÀjCe kegÀìgbyeele®e Ie[tve ³esle Demeles. cnCetv e®e meeceeefpekeÀ ceevemeMeem$e%e
J³eeqkeÌleceÊJee®³ee efJekeÀmeveele kegÀìgbyeeuee®e cenÊJe osleele.
3) DeeefLe&keÀ keÀe³ex ë -
kegÀìgbyee®es DeeefLe&keÀ keÀe³es& eflelekesÀ®e cenÊJee®es Deens. Òee®eerve keÀeueeHeemetve kegÀìgbyee®es ns DeeefLe&keÀ
keÀe³e& DeKebef[leHeCes ®eeuet Deens. DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleerHetJeea lej kegÀìbgye ne SkeÀ DeeefLe&keÀ ¢efäves mJe³ebHetCe&
IeìkeÀ neslee. DeeefLe&keÀ GlHeeoveeHeemetve les J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCeeHe³e¥le®³ee meJe& ef¬eÀ³ee kegÀìgbye®e keÀjerle
Demes. kegÀìgbefye³eebleerue ÞeceefJeYeepeve, mebHeÊeer efJeYeepeve Fl³eeoer®eer peyeeyeoejer kegÀìgbye®e Iesles. Deepemeg×e
DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³eeb®es mebHeeove keÀjCes kegÀìgbyeeuee peªjer®es Deens.
4) meeceeefpekeÀ keÀe³ex ë -
Òel³eskeÀ kegÀìgbyeeuee meceepee le SkeÀ efveeqM®ele mLeeve Demeles. l³eeÒeceeCes kegÀìgbefye³eebvee meceepeele
mLeeve eEkeÀJee opee& efceUle Demelees. Depegvener keÀener meceepeele kegÀìgbyee®ee HejbHejeiele J³eJemee³e
kegÀìgbefye³eebvee keÀjeJee ueeielees. J³eJemee³eefveJe[er®es mJeeleb $³e l³eebvee vemeles. DeeOegefvekeÀ keÀeUele
kegÀìgbefye³eebvee ns mJeeleb$³e pejer efceUle Demeues, lejermeg×e J³ekeÌleervee efceUCeeje opee& ne l³eeb®³ee
kegÀìgbyee®³ee opee&Jej DeJeuebyetve Demelees. ns veekeÀeªve ®eeueCeej veener. l³ee®eyejesyej kegÀìg byee®eer
meeceeefpekeÀ efve³eb$eCee®³ee ¢efäkeÀesveeletve efJe®eej keÀjlee kegÀìgbye ns meeceeefpekeÀ efve³eb$eCee®es ÒeYeeJeer
meeOeve Demeu³ee®es efomegve ³esles. kegÀìgbyeeleerue HejbHeje, ª{er Pegieeªve ìekeÀC³ee®es Oee[me J³ekeÌleeruee
menpeemenpeer n esle veener. l³eecegUs J³ekeÌleer®³ee peerJeveeleerue meeceeefpekeÀ cenÊJee®³ee IeìveebJej kegÀìgbyee®es
HetCe& efve³eb$eCe Demeles. kegÀìgbye ns pemes meeceeefpekeÀ efve³eb$eCee®es meeOeve Deens lemes®e meceepee®eer mebmke=Àleer
SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN ³ee efHe{erkeÀ[s vesC³ee®es kegÀìbgbye ns ÒeYeeJeer Je HeefjCeecekeÀejkeÀ meeOeve Deens.
Jejerue cenÊJee®³ee keÀe³ee&®ee efJe®eej keÀjlee kegÀìgbyee®es meceepeeleerue Devev³emeeOeejCe mLeeve
mHeä nesles. ceeveJeer efkekeÀemee®eer megªJeele kegÀìbgyeele® e nesT MekeÀles. J³ekeÌleer®es ceeveJeerkeÀjCe Je
J³ekeÌleer®ee HetCe& efJekeÀeme kegÀìgbyeecegUs®e neslees. ner ÒemLeeefHele Peeuesueer JemlegefmLeleer Deens. pewefJekeÀ Je
meeceeefpekeÀ keÀe³ee&®³ee ¢efäkeÀesveeletve lej kegÀìgbyee®es cenÊJe Jee{le®e Dee ns. cnCepes®e kegÀìgbyemebmLes®es
mJeªHe pejer yeouele Demeues lejermeg×e keggÀìgbyemebmLes®es cenÊJe keÀceer nesle veener.
4.4 kegÀìgbyee®es ÒekeÀej
ÒemleeJevee -(Introduction)
kegÀìgbyemebmLes®es mJeªHe yeouele ®eeueues Deens. FlekesÀ®e veJns lej meJe& meceepeele keggÀìgbyee®es SkeÀ®e
mJeªHe Dee{Ule veener. efYeVe efYeVe meceepeele kegÀìgbyeele efYeVe efYeVe ÒekeÀej DeefmlelJeele Demeu³ee®es
efomegve ³esles. kegÀìgbyee®³ee Òel³eskeÀ ÒekeÀeje®es JewefMeäîes JesieUs Demeles. ³ee Òel³eskeÀ ÒekeÀej®es efvekeÀJesieUs Demeu³ee®es efomeles. keÀener meceepeele kegÀìgbyeele ceelee -efHelee Je l³eeb®eer cegues SkeÀ$e jeefnu³eeb®es ef®e$e
efomeles, lej keÀener meceepeele leerve efHe{îee SkeÀ$e Demeu³ee®es ef®e$e efomeles. keÀener kegÀìgbye efHele=meÊee keÀ
lej keÀener ceele=meÊeekeÀ Dee{Uleele. Lees[ke̳eele kegÀìgbyee®es JeieeakeÀjCe kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®³ee
mebmLesJeªve eEkeÀJee keggÀìgbyee®eer meÊee keÀesCel³ee J³ekeÌleerkeÀ[s meom³eeb®³ee mebmLesJeªve eEkeÀJee kegÀìgbyee®eer
meÊee keÀesCel³ee J³ ekeÌleerkeÀ[s keWÀêerle Peeuesueer Demeles ³eeJeªve keÀjlee ³esles.munotes.in

Page 50

50kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®³ee mebK³esJeªve keggÀìgbyee®es oesve ÒekeÀej He[leele.
1) efJeYekeÌle keggÀìbgye (Nuclear or elementary family)
2) meb³egkeÌle kegÀìgbye (Joint family)
keWÀê kegÀìgbye eEkeÀJee ÒeeLeefcekeÀ keggÀìbgye : -
efJeYekeÌle kegÀìgbyeele ceelee -efHelee Je l³eeb®eer cegues SkeÀ$e jenle Demeleele. DeMee ÒekeÀej®es kegÀìgbye ns
peJeU peJeU meJe& meceepeele Dee{Utve ³esles. kegÀìbgyee®es ns meJee&le ueneve ÒekeÀej nes³e.
meb³egkeÌle kegÀìgbye : -
meb³egkeÌle kegÀìgbyeele leerve efHe{îeebHe³e¥le®es meom³e SkeÀ$e jenleele Je DeeHeueer GHepeerefJekeÀe meceeve
ceeueceÊesJej keÀjleele. meb³egkeÌle keggÀìbgyeeleerue efJeJeenerle cegues mJeleb$e efyeNne[ ve keÀjlee DeeHeu³ee
Helveermen l³ee®e kegÀìgbyeele jenleele.
kegÀìgbyee®eer DeewHe®eeefjkeÀ meÊee, efveJeememLeeve ³ee DeeOeejeJej keggÀìgbyee®es oesve ÒekeÀej He[leele.
1) efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbye 2) ceele=meÊeekeÀ kegÀìgbye
1) efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbye ë -
³ee kegÀì gbyeele DeewHe®eejerkeÀ meÊee efHel³eekeÀ[s Demeles. lees®e kegÀìggbyeÒecegKe Demelees. efHel³eeceeHe&Àle®e
Hegªpeelees. DeMee kegÀìgbyeele ef Hele=mLeeveer³e efveJeemeHe×leer Demeles.
2) ceele=meÊeekeÀ kegÀìgbye ë -
³ee kegÀìgbyeele ceeleskeÀ[s meJe& meÊee Demeles. efHel³ee®es mLeeve ³ee keggÀìgbyeele keÀe³eosMeerj ¢efäves ieewCe
Demeles. JebMeHejbHeje ceelesceeHe&Àle®e m$eer¬eÀceeves efveeqM® ele nesles. ceeueceÊes®ee Je DeefOekeÀeje®ee Jeejmee
cegueerkeÀ[s®e ³eslees. DeMee kegÀìgbyeele ceele=mLeeveer³e efveJeeme -He×leer Demeles.
kegÀìggbyeeleerue He efle-Helveer®³ee efJeJeen mJeªHeeJeªve SkeÀefJeJeener kegÀìgbye Je yengefJeJeenkegÀìgbye Deme s
ÒekeÀej Dee{Uleele. SkeÀefJeJeener kegÀìgbyeele Heefle -Helveer Je l³eeb®eer cegues SkeÀ$e jenleele. yengefJeJeener
kegÀìgbyee®es 1) yengHelveer kegÀìgbye Je 2) yengHeleer kegÀìgbye Demes oesve ÒekeÀej He[leele.
Òee. efjJnme& ³eebveer kegÀìgbyee®es ®eej ÒekeÀej kesÀues Deensle. 1) kegÀue (Clan) 2) ceele=mLeeveer³e
kegÀìgbye (Matrilocal famiy )3) efHele=mLeeveer³e keggÀìgbye (Patrilocal famiy )4) efJeYekeÌle
kegÀìgbye (Individual family )keÀener meceepeMeem$e%eeb®³ee celes kegÀìgbyee®es GHeefjefveefo& ä ®eej ÒekeÀej
cnCepes ceeveJe meceepee®³ee Gl¬eÀebleer®es ®eej ÒecegKe ìHHes Deensle. ceeveJemeceepeeleerue kegÀueÒekeÀejele cetU
HetJe&peeHeemetve DeeHe ueer JebMeHejbHeje meceeve Deens Demes ceeveCeeN³ee J³ekeÌleer®ee SkeÀHe#eer³e DeeHlemebbyebefOelee b®ee
efJemle=le kesÀuesuee mecet n Demelees. ³ee DeJemLesle ceeCetme efMekeÀej Je DeVemebkeÀueve ³ee meeOeveeJej efveJee&n
keÀjerle neslee. ceele=mLeeefvekeÀ keggÀìgbye Mesleer®eer Je HeMegHeeuevee®eer megªJeele oMe&efJeles. efHele=mLeeefvekeÀ kegÀìgbye
veebiej Je peveeJejs ³eeb®³ee meene³³eeves kesÀuesueer Òeiele Mesleer DeJemLee oMe&efJeles, lej efJeYekeÌle kegÀìgbyeeves
DeJee&®eerve DeewoîeesefiekeÀ DeLe&J³eJemLee oMe&efJeueer peeles. Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeele ns kegÀìgbyee®es ®eejner
ÒekeÀej keÀceer p eemle ÒeceeCeele Dee{Utve ³esleele. HegÀuee®es DeJeMeskegÀìgbyee®es Flej ÒekeÀejner efomeleele. Yeejleer³e meceepe efJekeÀemeeleerue meJe& ìHH³eeb®es HegjeJes Yeejleer³e
ûeeceerCe meceepeele GHeueyOe nesleele. HeCe lejermeg×e Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeele efHele=meÊeekeÀ meb³egkeÌlemunotes.in

Page 51

51kegÀìgbye ne ÒekeÀej yengleebMeeves Dee{Utve ³eslees. meJe& kegÀìgbefye³eeb®es SkeÀceskeÀeb®es veeles Ieefveÿ mJeªHee®es
Demeles. SkeÀ$e efveJeeme Je meeceeF&keÀ mebHeÊeer ³ee Yeeweflek eÀ yeeyeeRHes#eener meJe& kegÀìgbefye³eeleerue SkeÀªHelee ns
meb³egkeÌle kegÀìgbyeHe×leer®es cenÊJee®es JewefMe<ìîes Deens. peJeU -peJeU leerve efHe{îeeb®es JeemleJ³e SkesÀ efþkeÀeCeer
Demeu³eeves ³ee kegÀìgbyee®ee DeekeÀejner ceesþe Demelees. meceeve efveJ eememLeeve ³ee JewefMeäîeeuee kewÀ. [e@. meew.
FjeJeleer keÀJex ³eebveer efJeMesJe Deelceer³elee Dee{Ules, ³ee®es ÒecegKe keÀejCe cnCepes l³eeb®es SkeÀ$e jenCes nes³e. SJe{s®e veJns lej
GlHeeove meeOeveeJejerue meeceeF&keÀ ceeuekeÀer Je l³ee®ee meeceeF&keÀ GHeYeesie ns ³ee®e mJeªHee®³ee keggÀìgbyeele
Dee{Utve ³esles. ³ee ceesþîee meecetefnkeÀ mebIeìves®ee efJeéemle cnCepes kegÀìggbyeÒecegKe efkeÀbJee keÀlee& Hegª Demelees. Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeele efHele=meÊeekeÀ meb³egkeÌle kegÀìgbyee®es Òeeyeu³e efomegve ³esles. Jej GodOe=le
kesÀuesueer kegÀìgbyee®eer JewefMeäîes Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeele Dee{ Uleele cnCetve®e ³ee efHele=meÊeekeÀ meb³egkeÌle
kegÀìgbyee®eer meJe& JewefMeäîes efJemle=lejerl³ee efJe®eejele Iesleueer Heeefnpesle. ner JewefMeäîes KeeueerueÒeceeCes
Deensle.
4.5 efHele=meÊeekeÀ meb³egkeÌle kegÀìgbyee®eer JewefMeäîes ë -
1) SkeÀefpevemeerHeCee®es Òeeyeu³e ë -
ûeeceerCe efHele=meÊee keÀ meb³egkeÌle kegÀìbgye ns peemle SkeÀefpevemeer, efmLej Je megmebIeìerle efometve ³esles.
³ee®es keÀejCe cnCepes meJe& J³ekeÌleeRceO³es DeeHeuesHeCee Je keÀle&J³eHeje³eCelee Dee{Ules. l³ee®ecegUs l³eeb®³eele
efJeue#eCe mebmekeÌleer (cohesion) ÒemLeeefHe le nesles. meb³egkeÌle kegÀìgbyeele DeveskeÀ meom³eeb®eer mebK³ee
peemle Demeles®e, HeCe l³ee®eyejesyej Je³e, efuebie, ÒeJe=Êeer ³eeyeeyele efYeVeleener Demeles. HeCe SkeÀceskeÀebleerue
menkeÀe³e&, Òesce Je HejmHejebyeodoue Deeoj ³eecegUs l³eeb®³eele YeeJe yebOe efvecee&Ce Peeuesues Demeleele. ³ee®ee®e
HeefjCeece cnCepes keÀewìggbefyekeÀ mebIeìve ÒeYeeJeerHeCes DeekeÀej Iesles. J³ekeÌleer®es peerJeve HegkegÀìggbyeeefYecegKe®e Demeles.
yeoueleer DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ j®evee DeeefCe meec eeefpekeÀ cet u³es DeewoîeesefiekeÀjCe Fl³eeoeR®ee
ÒeYeeJe Deepe®³ee ûeeceerCe kegÀìgbyeeJej He[le Deensle. lejermeg×e Yeejleer³e Kes[s cnCepes DeMee keggÀìbgyee®ee
meceg®®e³e®e Jeeìlees. DeMee leNns®es ¢M³e veeiejer kegÀìgbyeele Deieoer®e efJejU veeiejer k egÀìgbyee®ee DeekeÀej
PeHeeìîeeves keÀceer nesle Deens. efJeYekeÌle kegÀìgbyee®eer mebK³ee Jee{leer Deens.
2) Mesleer ³ee SkeÀe®e J³eJemee³eeJej kegÀìgbyee®eer j®evee ë -
ns ûeeceerCe efHele=meÊeekeÀ meb³egkeÌle kegÀìbgyee®es ogmejs cenÊJee®es JewefMeäî es Deens. Yeejleer³e JewefokeÀ
keÀeUeHeemegve Mesleer ne®e ueeskeÀeb®ee ÒecegKe J³eJemee³e Deens. SJe{s®e veJns lej meJe& kegÀìgbefye³eeb®ee J³eJemee³e
Mesleer®e Deens. Mesleer ns®e meJee&®es GojefveJee&ne®es ÒecegKe meeOeve Deens. ³ee®e J³eJemee³eele meej speCe
iegbleuesues Demeleele. Mesleer®³ee meJe& keÀecee®es efJeYeepeve kesÀuesues Demeles. kegÀìgbyee®ee keÀlee& meJe& kegÀìgbefye³eebveer
keÀjeJe³ee®eer keÀeces þjJetve oslees. lejerHeCe ³ee meceeve J³eJemee³eecegUs meJe&peCe SkeÀceskeÀe®³ee menJeemeele
jenle Demeleevee meJee&®³ee ceeuekeÀer®³ee peefceveerJej keggÀìgbyeÒecegKee®³ee DeeosMeeÒeceeCes meJe&peCe melele keÀece
keÀjerle Demeleele. meJee&®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®eer pe[Ce -Ie[Ce ³ee meceeve J³eJemee³eeves nesle Demeles.
l³eecegUs Demes cnCelee ³esF&u e keÀer, ’meceeve peceerve, meceeve Iej, meceeve DeeefLe&keÀ keÀe³ex Je meceeve
DeeHlemebyebOe ³eecegUs®e ûeeceerCe kegÀìggbye DeekeÀeefjle nesles.“munotes.in

Page 52

523) ûeeceerCe keggÀìgbyeele efMemleer®eer Je DeJeuebyevee® eer YeeJevee leerJe´HeCes efomet ve ³esles ë -
Òel³eskeÀ kegÀìbgefye³eeb®ee J³eJemee³e SkeÀ$e Demeu³eeves menpeerJeve ne®e l³eeb®³ee peerJevee®ee DeeOeej
Demelees. Òel³eskeÀeuee megKe Je mJeemL³e ns menpeerJevee®es efceUle Demeles. l³eecegUs DeeHeu³ee MekeÌleerÒeceeCes
keggÀìgbyemebHeÊeerle Yej IeeueCe s Òel³eskeÀeuee Deiel³ee®es Jeeìle Demeles. meenefpekeÀ®e ûeeceerCe keggÀìgbyeele
SkeÀesH³ee®³ee Je efMemleye× peerJevee®es oMe&ve Ie[le Demeles.
ûeeceerCe keggÀìgbyeele DeJeuebyevee®eer YeeJevee leerJe´HeCes efometve ³esles. ³ee®es SkeÀ ÒecegKe keÀejCe cnCepes
kegÀìgbefye³eeb®³ee meJe& iejpee kegÀìgbyeekeÀ[tve®e HetCe& kesÀu³ee peeleele. ûeeceerCe keggÀìgbyeeuee ³ee iejpeebefJeiebYeerjHeCes efJe®eej keÀjeJee®e ueeielees. meJe& kegÀìggbefye³eebvee ª{er HebjHeje, ueeskeÀe®eej, Jele&vee®es DeeoMe&
³eebmebbyebOeer®es efMe#eCe osCes, kegÀìgbefye³eeb®³ee DeepeejHeCeele l³eeb®eer MegÞetFl³eeoer cenÊJee®eer keÀeces keggÀìgbyeeuee®e keÀjeJeer ueeieleele. FlekesÀ®e veJns lej kegÀìgbefye³eeb®³ee ceveesjbpevee®eer
J³eJemLee kegÀìgbyeeuee®e keÀjeJeer ueeieles. ner meJe& keÀe³ex ûeeceerCe kegÀìgbyeeuee keÀjeJeer ueeieleele, ³ee®es keÀejCe
ûeeceerCe meceepeele ner meJe& keÀeces mJeleb$eHeCes keÀjCeeN³ee mebmLee Dee{Utve ³esle veenerle. veeiejer meceepeele
mJeleb$e efMe#eCemebmL ee, oJeeKeeves, ceveesjbpevee®eer keWÀês Demeu³eeves kegÀìgbefye³eebvee ³ee cegueYet le iejpeebmeeþer
DeeHeu³ee keggÀìbgyeeJej FlekesÀ DeJeuebyetve jeneJes ueeiele veener. l³eecegUs ûeeceerCe keggÀìbgyeele DeJeuebyevee®eer
YeeJev ee pesJe{îee leerJe´HeCes ef ometve ³esles. lesJe{îee ÒeceeCeele veeiejer kegÀìgbyeele Dee{Utve ³esle veener.
4) meJe& keggÀìgbefye³eebvee kegÀìgbyeeyeodoue DeefYeceeve Jeeìle Demelees ë -
ûeeceerCe kegÀìbgyeele Òel³eskeÀ k³ekeÌleeruee DeeHeu³ee iejpeeHetleeameeþer kegÀìgbyeeJej®e De Jeuebyetve jeneJes
ueeiele Demeles. l³eecegUs kegÀìgbyeeleerue meJe& DeeyeeueJe=×eJej®e kegÀìgbyee®ee efJeue#eCe ÒeYeeJe He[uesuee
Demelees. l³ee®ecegUs kegÀìgbyeeyeodoue®ee efJeue#eCe DeefYeceeve Je Òe sce kegÀìgbefye³eebceO³es efomet ve ³eslees. meJe&
kegÀìgbefye³eele men®e³e&, YeeJeefvekeÀ yebOe efvecee&Ce Peeu³eeves menkeÀe³e&, l³eeie, meefnYeeJevee Jee{eruee ueeieleele Je Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeMee -DeekeÀeb#ee kegÀìgbyee®³ee DeeMee -DeekeÀeb#esMeer SkeÀªHe
Peeu³ee®es efomegve ³esl es. l³ee®ecegUs J³ekeÌleerves kesÀuesu³ee ieewjJeemHeo Heje¬eÀcee®es Þes³e l³ee®³ee kegÀìgbyeeuee
efoues peeles. lemes®e J³ekeÌleer®³ee neletve Ie[uesu³ee ke=Àl³ee®es ogveeiejer kegÀìgbyeele cee$e kegÀìgbef ye³eeblener SJe{er menkeÀe³ee&®eer YeeJevee Je kegÀìgbyeeyeodoue®ee DeefYeceeve
efomele veener. DeewoîeesefiekeÀjCeecegUs DeeHeeHeu³ee mJeleb$e J³eJemee³eefÒel³eLe& meJe&peCe SkeÀceskeÀebHeemetve otj
Je mJeleb$e jenleele. ³ee®ee®e HeefjCeece cnCepes keÀewì bgefyekeÀ YeeJevee FlekeÀer ¢{ Je keÀewìgbefyekeÀ DeefYeceeve
FlekeÀe peyejomle veeiejer kegÀìgbyeele Dee{Utve ³esle veener.
ûeeceerCe keggÀìgbyeele kegÀìgbyeÒecegKee®es cnCepes®e efHel³ee®es cenÊJe Devev³emeeOeejCe Demeles. kegÀìgbyee®es
meJe& De efOekeÀej efHel³eekeÀ[s Demeleele Je l³ee®es®e Je®e&mJe meJe& kegÀìggbyeeJej Demeles. lees peJeUpeJeU
efvejbkegÀMe Demee meÊeeOeejer Demelees. kegÀìgbyee®ee lees keÀlee& HegªDemeleele, lemes®e ³eeuee keÀen er keÀle&J³es Heej Hee[eJeer ueeieleele. kegÀìgbyee®³ee GojefveJee&ne®eer mebHetCe&
peyeeyeoejer l³ee®eer®e Demeles. meceeve ceeueceÊes®es J³eJemLeeHeve keÀjCes, meJe& kegÀìgbyeeleerue Þece -efJeYeepeve
J³eJemLee keÀjCes, Òel³eskeÀe®³ee efnlemebyebOee®eer k eÀeUpeer JeenCes, efJeJeeneuee ³eesi³e Demeuesu³ee kegÀìgbefye³ee®es
efJeJeen peceJetve DeeCeCes DeMeer efJeefJeOe keÀe³ex l³eeuee®e peyeeyeoejerves keÀjeJeer ueeieleele. l³ee®es meJee&le
cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes kegÀìgbyee®³ee HejbHejeiele J³eJemee³ee®e s kegÀuee®eejeb®es Je meceepeHejbHejss®es %eeve
kegÀìgbyeeleerue veJeerve, efHe{eruee keÀªve osCes nes³e. meenefpekeÀ®e SJe{er cenÊJee®eer keÀe³es& keÀjCeeN³ee
kegÀìgbyeÒecegKee®es Je®e&mJe meJe& kegÀìgbefye³eeJej Demeu³eeme veJeue JeeìC³ee®es keÀejCe veen er. l³ee®³ee Meyoeueemunotes.in

Page 53

53Jepeve Je ceeve Demelees. l³ee®³ee F®ísÒeceeCes kegÀìgbyeer³e Jeeiele Demeleele. Flej kegÀìgbyeer³eeb®es mLeeve kegÀìgbye
ÒecegKeeHeg{s Deieoer®e og³³ece Demeles. veeiejer kegÀìgbyeeleerue ef®e$e ³eeyeeyeleerle Deieoer®e JesieUs Demel es.
kegÀìgbyeÒecegKee®es Òeeyeu³e SJe{îee leerJe´HeCes veeiejer kegÀìgbyeele Dee{Utve ³essle veener.
ûeeceerCe kegÀìgbyeele kegÀìgbyeÒecegKee®es cnCepes efHel³ee®es cenÊJe Devev³emeeOeejCe Demeles. kegÀìgbyee®es
meJe& DeefOekeÀej efHel³eekeÀ[s Demeleele Je l³ee®es®e Je®e&mJe meJe& kegÀìgbyeeJej Demeles. lees peJeUpeJeU
efvejbkegÀMe Demee meÊeeOeejer Demelees. keggÀìbgyee®ee lees keÀlee& HegªDemeleele. lemes®e l³eeuee keÀener keÀle&J³es Heej Hee[eJeer ueei eleele. kegÀìgbyee®³ee GojefveJee&ne®eer mebHetCe&
peyeeyeoejer l³ee®eer®e Demeles. meceeve ceeueceÊes®es J³eJemLeeHeve keÀjCes, meJe& kegÀìgbefye³eeleerue Þece -
efJeYeepeve J³eJemLee keÀjCes, Òel³eskeÀe®³ee efnlemebyebOee®eer keÀeUpeer JeenCes Je efJeJeene uee ³eesi³e Demeuesu³ee
kegÀìgbefye³eeb®es efJeJeen peceJetve DeeCeCes DeMeer efJeefJeOe keÀe³e& l³eeuee®e peyeeyeoejerves keÀjeJeer ueeieleele.
l³ee®es meJee&le cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes kegÀìgbyee®³ee HejbHejeiele J³eJemee³ee®es, kegÀuee®eejeb®es Je
meceepeHejbHejs®es %eeve kegÀìgbyeeleerue kegÀìgbyeÒecegKeeuee veJeerve efHe{eruee keÀªve osCes nes³e. meenefpekeÀ®e
SJe{er cenÊJee®eer keÀe³ex keÀjCeeN³ee kegÀìgbyeÒecegKee®es Je®e&mJe meJe& kegÀìgbefye³eeJej Demeu³eeme veJeue
JeeìC³ee®es keÀejCe veener. l³e e®³ee Meyoeuee Jepeve Je ceeve Demelees. l³ee®³ee F®ísÒeceeCes®e keggÀìgbyeer³e
Jeeiele Demeleele. Flej kegÀìgbefye³eeb®es mLeeve kegÀìgbyeÒecegKeeHeg{s Deieoer®e og³³ece Demeles. veeiejer
kegÀìgbyeeleerue ef®e$e ³eeyeeyeleerle Deieoer®e JesieUs Demeles. k egÀìgbyeÒecegKee®es Òeeyeu³e SJe{îee leerJe´HeCes veeiejer
kegÀìgbyeele Dee{Utve ³esle veener.
ûeeceerCes kegÀìgbyee®es DeeCeKeer SkeÀ JewefMeäîe cnCepes keggÀìgbyee®³ee meJe& keÀe³ee&le meJe& kegÀìbgyeer³e
menYeeieer Peeuesues Demeleele. Mesleer ne meJe e&®ee®e J³eJemee³e Demeu³eeves meJee¥vee meJe&keÀeU SkeÀ$e
jenC³ee®eer mebOeer ÒeeHle Peeuesueer Demeles. J³eJemeeef³ekeÀ efYeVelee vemeu³eeves meJe& kegÀìgbefye³eeb®³ee efove¬eÀceele
keÀesCeleer®e efYeVelee DemeC³ee®es keÀejCe veener. l³eecegUs keÀesCel³e ener keÀewìgbefyekeÀ keÀe³e&¬eÀceele meJee¥®ee
menYeeie efvekeÀì®ee Demelees. ³ee Gueì veeiejer kegÀìgbyeele Òel³eskeÀ kegÀìgbyee®ee J³eJemee³e JesieJesieUe Demelees.
l³eecegUs efoJemeeleerue yeje®e keÀeue DeeHeu³ee veeskeÀjer -J³eJemee³eecegUs kegÀìgbyeer³ e Iejeyeensj®e Demeleele.
veJns lej meJe& meom³eeb®³ee keÀecee®³ee JesUe efYeVe efYeVe Demeu³eeves l³ee meJee¥vee SkeÀe®e JesUer SkeÀ$e
DeeCeCes ns meg×e pecetve ³esT MekeÀle veener. l³eecegUs veeiejer kegÀìgbyeeuee kesÀJeU efJeÞeebleer mLeevee®es ªHe
Deeues Deens.
4.6 kegÀìgbye mebmLes®es yeoueles mJeªHe (FAMILY CHANGING
TRENDS)
DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue Jee{l³ee DeewoîeesieerkeÀjCee®ee HeefjCeece meJe& meceepeeJej Peeuessuee®e Deens.
Yeejle er³e ûeeceerCe kegÀìggbye ³eelet ve efvemeìt MekeÀues veener. û eeceerCe kegÀìgbye j®eveelcekeÀ Je keÀe³ee&lcekeÀ
o=efäkeÀesveelegve yeoueles Deens. ns meb¬eÀceCe yeouel³ee keÀeueeÒeceeCes DeYeeefJeleHeCes nesle Deens. HeCe
lejermeg×e ns vecet o kesÀues Heeefnpes keÀer, HeeM®eel³e meeceeefpekeÀ peerJeveele Deewoîeesefie keÀjCeecegUs pemes
¬eÀebeflekeÀejkeÀ yeoue Ie[tve Deeues, lemes les Yeejleer³e meeceeefpekeÀ peerJeveele efJeMeskegÀìgbyeele Ie[tve Deeues veenerle. ³ee®es keÀejCe cnCepes Yeejleele veeiejerkeÀjCee®eer Je DeewoîeesefiekeÀjCee®eer
Òeef¬eÀ³ee Del³eble mebLe ieleerves ®eeuet Deens. HeCe ³ee mebLe ieleerves nesCeeN³ee veeiejerkeÀjCee®ee Je
DeewoîeesefiekeÀjCee®ee HeefjCeece ûeeceerCe kegÀìgbyeeJej ue#eCeer³e Demee®e Peeuee. ûeeceerCe kegÀìgbyeele HeefjJele&vemunotes.in

Page 54

54Ie[t ueeieues. cnCetve®e veeiejerkeÀjCee®³ee ÒeYeeJeeves ûeeceerCe kegÀìgbyeele nesle DemeCeeN³ee HeefjJele&vee®eer efoMee
mecepeC³eemeeþer Keeueerue cegodoîeeb®ee efJe®eej kesÀuee Heeefnpes.
ûeeceerCe kegÀìgbyee®eer keÀe³e&keÀ#ee, efoJemeWefoJeme Deªbo nesle Deens. HejbHejeiele ûeeceerCe kegÀìgbyeeuee
DeveskeÀ keÀe³ex Heej Hee[eJeer ueeiele. DeeefLe&keÀ #es$eele lej kegÀìgbye cnCepes SkeÀ mJe³ebHetCe& IeìkeÀ nesles. meJe&
ceeueceÊee kegÀìgbyee®³ee ceeuekeÀer®eer Deme les. DeeefLe&keÀ Jemlegb®es GlHeeove, efve³eb$eCe Je mebj#eCe n s
kegÀìgbyeeceeHe&Àle®e nesle Deme les. ueewefkeÀkeÀ efMe#eCe, Oeeefce&keÀ efMe#eCe, ceveesjbpeve, Deewmees³e kegÀìgbyeele®e keÀjeJeer ueeies. HeCe veeiejerkeÀjCee®³ee ÒeYeeJeeves kegÀìgbyee®³ee ³ee keÀe³ee&le yeoue Ie[tve
Deeuee De ens. p³ee iejpeeHetleeAmeeþer kegÀìgbyeer³e HetCe&le³ee kegÀìgbyeeJej®e DeJeuebyetve Demele, l³ee iejpeeb®eer
Hetleea GÊece jerleerves keÀjC³eemeeþer Deepe DeveskeÀ mJeleb$e mebmLee DeefmleÊJeele Deeu³ee Deensle. ne
veeiejerkeÀjCee®ee ÒeYeeJe ceeveuee Heee fnpes.
ûeeceerCe kegÀìgbyee®es SkeÀefpevemeer mJeªHe veenermes nesT ueeieues Deens. kegÀìgbyeeleerue meJe& meom³e
kegÀìgbyeele mecejme nesTve DeeHeu³ee peyeeyeoeN³ee Del³eble efveÿeHetJe&keÀ Heej Hee[erle Demele.
kegÀìgbyeeyeodoue efJeue#eCe Òesce Je pe epJeu³e DeefYeceevener meJe& kegÀìgbefye³eebvee Jeeìle neslee. J³ekeÌleer®³ee
neletve Ie[CeeN³ee yeN³eeJeeF&ì iees<ìer®es YegjeneJes, kegÀìgbyee®es menkeÀejer peerJeve keÀe³ece jeneJ es. ³eemeeþer meJe& kegÀìgbyeer³e melele Òe³elveMeerue Demele.
HeCe veeiejerkeÀjCee®³ee ÒeYeeJeeves kegÀìgbyeyeodoue®eer ner YeeJevee keÀceer keÀceer nesle Deens. meJe& kegÀìgbefye³eele
efomegve ³esCeejer leeoelc³eJe=Êeer ueesHele Deens. FlekesÀ®e veJns le j J³ekeÌleer DeeHeues mJeleb$e DeefmlelJe efJemeª
ve MekeÀu³eeves kegÀìgbyeele DeefmLejHeCee [eskeÀeJele Deens. J³ekeÌleer Je kegÀìgbyeeyeensjerue keÀe³ee&vee cenÊJe ³esT
ueeieu³eeves kegÀìgbyemebmLesefJeSkeÀefpevemeerHeCee keÀceer nesT ueeieuee cnCetve®e Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, ûeeceerCe meceepeele kegÀìgbyeefJejesOeer
Je=Êeer (Anti -familism) pejer yeUeJeueer vemeueer lejer kegÀìgbye -Je=Êeer (familism) cee$e keÀce er nesle
Deens.
veeiejerkeÀjCeeves ûeeceerCe kegÀìgbyeeleerue kegÀìgbefye³eeb®³ee mebyebOeele meg×e yeoue Ie[tve ³esle Deensle.
meJe& kegÀìgbyeer³e SkeÀe®e Iejele DeeHeu³ee Jeef[ueeefpe&le peefceveerJej DeeHeues meceeve J³eJemee³e keÀjerle nesles.
meenef pekeÀ®e meJe& kegÀìgbefye³e SkeÀceskeÀeb®³ee menJeemeele melele jenle nesles. l³eecegUs l³eeb®³eele Deke=Àef$ece
efpeJneUe, DeeHeuesHeCee Je men®e³ee&®eer YeeJevee efometve ³esle nesleer. HeCe Deepe cee$e veeiejerkeÀjCee®³ee
ÒeYeeJeeves ns mebbyebOe DeewHe ®eejerkeÀ Je keÀjejelcekeÀ mJeªHee®es nesle Deensle. efYeVe efYeVe J³eJemee³eeb®³ee
efYeVelescegUs, mJeleb$e He×leeR®³ee efMe#eCeecegUs kegÀìgbefye³eeb®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ cenÊJeekeÀeb#ee yeUeJeu³ee.
kegÀìgbyee®³ee ceeuekeÀer®³ee ceeuekeÀer®eer JeeìCeer ne sT ueeieueer. meenefpekeÀ®e ûeeceerCe kegÀìgbyee®ee Hee³ee
menpeerJeve ³eeuee®e le[e iesuee. veeiejerkeÀjCeeves yeoueuesu³ee HeefjefmLeleercegUs®e ûeeceerCe kegÀìgbyeeleerue
efpeJneÈîee®es yebOe #eerCe nesT ueeieues.
ûeeceerCe peerJeveeleerue kegÀìgbyeÒe YeeJe veeiejerkeÀjCeeves pemee keÀceer Peeuee lemee®e kegÀìgbyeÒecegKee®ee
ÒeYeeJener mebHegäele Deeuee. efJeJeenmebyebOe, DeLeexlHeeove, jepekeÀejCe, Oece&HejbHeje ³ee yeeyeleerle
kegÀìgbyeÒecegKee®es efve³eb$eCe meJe& meom³eebJej nesles. HeCe Deepe cee$e veeiejerkeÀjCeeves J³ekeÌleerJeeo Jew³eeqkeÌlekeÀ
mJeeleb$³e Je cenÊJeekeÀeb#ee ³eebvee®e cenÊJe Deeu³eeves kegÀìgbyeÒecegKee®es cenÊJe mebHeues. kegÀìgbyeÒecegKee®es
Òeeyeu³e ve ceeveC³ee®eer®e Je=Êeer kegÀìgbefye³eeb®³eele Deepe efometve ³esles. DeMee j erleerves ûeeceerCe kegÀìgbyeele efometve
³esCeejer kegÀìgbyeJe=Êeer yeouel³ee yeepeejHesþer³e DeLe&J³eJemLesves mebHegäele DeeCeueer. veJeerve GoîeesieOebos
efvecee&Ce Peeues. veJeerve J³eJemee³e, Jeeì®eeue keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer kegÀìgbefye³eeb®³eele GlH eVe Peeueer. l³eecegUsmunotes.in

Page 55

55meb³egkeÌle kegÀìgbyeeleerue DeeHeuee Jeeìe IesTve kegÀìbgyeer³e Menje®³ee jesKeeves peeT ueeieues. meenefpekeÀ®e
HeejbHeeefjkeÀ Yeejleer³e ûeeceerCe kegÀìgbyee®es efJeIeìve nesT ueeieues.
4.7 meejebMe
kegÀìgbye ne SkeÀ `ÒeeLeef cekeÀ mecet n' Deens. kegÀìgbye ner SkeÀ `meeceeefpekeÀ J³eJemLee' (Social
System) Deens. lemes®e kegÀìgbye ner SkeÀ `meeceeefpekeÀ mebmLee' osKeerue Deens. Lees[ke̳eele
meceepeMeem$eele kegÀìgbyee®es DeO³e³eve leerve efJeefYeVe He×leerves kesÀues peeles. `SkeÀ ÒeeLeefcekeÀ mecet n' ³ee
o=efäves kegÀìgbye DeeHeu³eeHewkeÀer peJeUHeeme meJee¥vee Heefjef®ele Deens. pevceeuee Deeuesu³ee Òel³eskeÀ ceeveJeer
cegueemeeþer meceepeerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³e s®ee ÒeejbYe kegÀìgbye ³ee mecet nele nesles. kegÀìgbyeeleerue ue neve cegue
DeLeJee Dev³e keÀesCeleener meom³e iebYeerj mJeªHee®³ee keÀejCeeves Deepeejer Demesue lej l³ee®ee HeefjCeece
l³ee kegÀìgbyeeleerue meJe&®e meom³eeb®³ee keÀe³ee&Jej neslees. `HejmHejeJeuebyeer mebyebOee®eer J³eJemLee' ³ee o=efäves®e
kegÀìbgye ner SkeÀ meeceeefpekeÀ J³eJemLee Deens Demes cnCelee ³esles. J³ekeÌleer Je meceepe ³ee oesneW®³eener keÀener
cegueYegle mJeªHee®³ee DeefmlelJeefJemeeceeefpekeÀ mebmLee Deens Demes ne r cnCelee ³esles. DeMee ÒekeÀejs meceepeMeem$eele kegÀìgbyee®es DeO³e³eve
keÀjC³ee®³ee efJeefYeVe He×leer Demeu³ee lejerner DeeHeCeeme SkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee ³ee ¢efäves®e kegÀìgbyee®ee
efJe®eej keÀjeJe³ee®ee Deens.
4.8 keÀþerCe Meyo
1) meelel³e - efve³eceerleHeCee
2) ÒepeeslHeeove - yeeUeuee pevce osCes.
3) yeeuemebJeOe&ve - ueneve cegueeb®e Heeueve Hees4) efoIe&keÀeU - peemle keÀeU
5) Òeew{ - Je³emkeÀj, Je³eele Deeuesuee
6) ÞeceefJeYeepeve - keÀecee®eer efJeYeeieCeer
7) GHeefpeefJ ekeÀe - GojefveJee&n
8) efHele=meÊeekeÀ - Je[erueeb®eer meÊee DemeCes, efHel³ee®eer meÊee DemeCes.
9) ceele=meÊeekeÀ - DeeF&®eer meÊee DemeCes.
10) efveJeememLeeve - jenC³ee®es efþkeÀeCe
4.9DeY³eemee ®es ÒeMve ë
1) keggÀìgbye mebmLes®eer J³eeK³ee mee bietve kegÀìgbye mebmLes®eer JewefMeäîes meebiee.
2) keggÀìgbye mebmLes®eer keÀe³e& efJeMeo keÀje.
3) keggÀìgbyee®es ÒekeÀej ³eeefJe4) keggÀìgbye mebmLes®es yeoueles mJeªHe ³eeefJemunotes.in

Page 56

56IeìkeÀ -4 ye
Oece&mebm Lee
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎ<ìîes
4.1 ÒemleeJevee
4.2 Oecee&®ee DeLe&
4.3 Oecee&®eer J³eeK³ee
4.4 Oecee&®eer YetefcekeÀe Je keÀe³e&
4.5 meejebMe
4.6 keÀþerCe Meyo
4.7 DeY³eemee®es ÒeMve
4.0 GefÎ<ìîes -(OBJECTIVES )
1.Oece& cnCepes keÀe³e DeeefCe Oece&mebmLesefJe2.Oece& mebmLes®eer YetefcekeÀe Je keÀe³e& ns peeCetve IesCes.
4.1ÒemleeJevee -(INTRODUCTION)
F&MJejeves ceeCemeeme efvecee&Ce kesÀues keÀer veener ne Þe×s®ee cnCetve Jeeoe®ee efJeF&MJejeme ceeCemeeves efvecee&Ce kesÀues ns Jeeoeleerle meeceeefpekeÀ leL³e (Social fact) Deens. keÀejCe ceeveJe
Je l³ee®³ee meceepee®eer le er SkeÀ cegueYet le iejpe Deens. Del³eble Òee®eerve keÀeUeHeemet ve cnCepes efveDe@[jLeue
ceeveJee®³ee keÀeUele osKeerue O ecee&®³ee ÒeeLeefcekeÀ DeJemLes®es DeefmlelJe HegjeleÊJe Meem$e%eebveer efme×
keÀªve oeKeefJeues Deens. lej jefMe³eve jep³e¬eÀebleerveblej keÀeue& ceekeÌme&®³ee efJe®eejeves ÒeYeeefJele Peeuesu³ ee
jep³ekeÀl³ee¥veer Oecee&®es mecegU G®®eeìve meceepe peerJev eeletve keÀjeJe³ee®es þjJetveosKeerue l³eevee l³eele
³eMe Deeues veener. HetJeea keÀener efJe®eejJebleebvee Demes Jeeìle Demes keÀer, ceeveJeer meceepee®ee efJekeÀeme nesle
iesu³eeJej Oece& efJeefme× kesÀues Deens keÀer ceeveJeer meceepee®³ee megªJeeleerHeemetve Oece&J³eJemLee Dee{Ule Deeueer Deens.
l³ee®eÒeceeCes keÀenervee Demes Jeeìles keÀer efJe%eevee®ee pemepemee Òemeej nesle peeF&ue leme lemes Oecee&®es
meceepe peerJeveeletve G®®eeìve nesF&ue. HeCe lemes Peeuesues veener. cnCepes keÀesCel³eener keÀeUeleerue Je
keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee meceepeele ceie lees DeeefoJeemeer Demees Jee Òeiele ³ee bvee l³ee mJeªHeele Oece&mebmLee
Dee{Ules®e.munotes.in

Page 57

574.2Oecee&®ee DeLe &
ue@efìve Yeeef¸e½eve Oecee&le Religion ne Meyo, Oece& ³ee DeLeea ª{ Peeuee Deens. lej efnbot®³ee mebkeÀuHevesvegmeej
Oece&, ³ee Meyoe®eer GlHeÊeer ` Oe= Oeej³eefle Fefle Oece& 'DeMeer Deens. cnCepes p³ee (efve³ece, Jele&CetkeÀ,
Dee®eejefJe®eej, Þe×e, ¢efäkeÀesCe Fl³eeoer®³ee) ³eesies meceepee®eer OeejCee nesles. lees Oece& nes³e. HeCe DeMee
ÒekeÀejs efJeefMeä Oecee&®³ee meboYee&leerue efJeJes®eveeJeªve meceûe ceeveJe meceepeeleeru e Oece& ner mebkeÀuHevee Je
mebmLee ³e e®es meceepeMeem$eer³e DeekeÀueve nesCeej veener. l³eemeeþer meceepeMeem$e, ceeveJeMeem$e Fl³eeoer
#es$eeleerue efJe®eejJebleeb®³ee efJe®eeje®ee ceeieesJee IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. HeCe l³eener DeeOeer HeeMJe&Yet ceer®³ee
mJeªHeele (De) ceeveJeer peerJeveeleerue DeefveeqM®elelee, DeveekeÀueveer³elee Je (ye) DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee
ÒeeC³ee®³ee DeefmlelJeeyeodoue®³ee Þe×e ³ee oesve yeeyeer mecepeeJetve IesT.
De) ceeveJeer peerJeveeleerue DeefveeqM ®elelee, DeveekeÀ ueveer³elee –
DeVe, Jem$e, efveJeeje ³ee cegueYetle iejpeeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer ceeveJemeceepe
YeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleerMeer ÒeejbYeeHeemetve efceUlespegUles Iesle Deeuee Deens. cnCepes®e He³ee&JejCeeMeer
meceepe³eesp eve Jee DevegketÀueve meeOele Deeuee Deens. HeCe ns DevegketÀueve ceeveJeeuee menpeemenpeer meeOelee
Deeues veener lemes®e l³eele vesnceer®e ³eMe Deeues Demesner veener. ceeveJeer peerJeveele meJe&®e iees<ìer JesUsJej Je
DeHes#eerle Ie[u³ee veenerle Je Ie[le veenerle. Mesle efH ekeÀefJeC³eemeeþer keÀä kesÀues lejer l³eeuee efvemeiee&®eer
meeLe efceUeueer Heeefnpes, veener lej ogiejerye nesCes. iejeryee®ee Þeerceble nesCes, Oe[OeekeÀì ceeCetme ce=l³egcegKeer He[Ces, jesiejeF& ³esCes, De®eevekeÀ
OeveueeYe, YegkebÀHe, ogefomeCeeN³ee ieesäer ceeveJeer peerJeveeleerue DeefveeqM®elelee oMe&efJeleele. ³eecegUs ceeveJeeuee l³ee®³ee iejpee HetCe&
keÀjC³eele De[LeUs ³esleele.
l³ee®eÒeceeCes peerJeveeleerue DeveskeÀ ieesäer ceeveJeeuee DeveekeÀueveer³e Jeeìle Deeu³ee Deensle.
meeJeueer®eer neue®eeue, ÒeefleOJeveer SsketÀ ³esCes, ce=le Jee ogj®ee ceeCetme mJeHveele ³esCes, efoJeme je$e nesCes,
YegkebÀHe -JeeoU -Hetj Demee GlHeele nesCes, De®eevekeÀ Deepeejer He[Ces, pevce -ce=l³eg nesCes Jeiewjs DeveskeÀ yeeyeer
ÒeeLeefcekeÀ DeJemLesleerue ceeveJe meceepeeme DeveekeÀueveer³e nesl³ee. l³eeb®³eeleerue keÀe³e&keÀejCemebyebOe l³eeuee
ÒemLeeefHe le ve keÀjlee Deeu³eeves l³ee Deleke̳e&, DeveekeÀueveer³e Jeeìu³ee .keÀeuee®³ee DeesIeele Yet ieesue,
peerJeMeem$e, efJe%eeve Fl³eeoer®³ee meene³³eeves, HejJeeHe³e¥le DeveekeÀueveer³e JeeìCeeN³ee ieesäer®es ceeveJeeuee
DeekeÀueve Peeues lejer Deepener DeMe e DeveskeÀ Ieìvee ceeveJeeuee DeveekeÀueveer³e Jeeìleele. peerJeveeleerue ³ee
DeefveeqM®el e, DeveekeÀueveer³e ieesäercegUs ceeveJe Òe³elveeb®eer Mele& keÀªvener nleyeue þjle Deeuesuee Deens.
l³ee®eer pewefJekeÀ Je ceeveefmekeÀ megj#ee, l³ee®eer megKeogëKes HetCe&HeCes l³ee®³ee neleele veenerle ³ee®eer l³eeuee
DeieesojHeemetve®e peeefCeJe Peeuesueer Deens. leer®e l³ee®³ee Oece&mebmLes®eer Hee MJe&Yet ceer Deens.
ye) DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee ÒeeC³ee®³ee DeefmlelJeeyeodoue®³ee Þe×e ë-
DeefveeqM®ele ,D e v e e keÀueveer³e IeìveebceOeerue keÀejCe keÀe³e Demeles? me=äerleerue ®e¬eÀeceeies
keÀesCeleer MekeÌleer DemeeJeer? DeeHeues megKeogëKe, peerJeve -cejCe keÀesCe efve³ebef$ele keÀjerle DemeeJes ?DeMee
ÒeMveeb®eer mJeleëMeer, efvemeiee&Meer Je FlejebMeer efJe®eejC ee keÀjlee keÀjlee ceeveJeeves l³eeb®es pes GÊej MeesOetve
keÀe{uess les cnCepes DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee efoJ³e ÒeeC³ee®es DeefmlelJe ner Meem$eer³e JemlegefmLeleer veener lejmunotes.in

Page 58

58ceeveJeer Þe×e Deens. ceeveJee®es megKe -ogëKe, DeeMee -efvejeMee, mece==×er -oeefjêîe, mLew³e& -DemLew³e&,
peerJeve -ce=l³et Jeiewjs efmLeleer ³ee DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee ÒeeC³ee®³ee F®ís®ee HeefjCeece nes³e Demes ceeveC³eele
³esT ueeieues. SJe{s®e veJns lej, megKe mJeemL³e, mece=×er, JewYeJe, Deevebo ÒeeHle keÀjC³eemeeþer Je og ëKe,
oeefjêîe, DeHeIeele, Deepeej, mebkeÀì Jeiewjs ìeUC³eemeeþer ³ee DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleeruee efJeefMeä Dee®ejCe
efJeOeer keÀªve (Rituals) keÀªve Òe³elve keÀªve Iesleues Heeefnpes. DeMeerner ceeveJee®eer OeejCee yeUkeÀì
nesle iesueer.
4.3Oecee&®eer J³ eeK³ee
Jejerue efJeJes®evee®³ee DeeOeejs DeeHeCeebme Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, peerJeveeleerue DeveHesef#ele,
DeveekeÀueveer³e, ogëKeoe³eer IeìveebJej efve³eb$eCe efceUefJeC³eemeeþer ceeveJeeves DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee efoJ³e
ÒeeC³ee®³ee Deefmle lJeeJej peer Þe×e þsJetve efJeefMeä ÒekeÀej®³ee Dee®eejeme peerJeveele mLeeve efoues l³eeme
Oece& cnCelee ³esF&ue.
1) S[Je[& ìe³eìuej®³ee celes, ` Oece& cnCepes efoJ³e ÒeeC³eeJejerue Þe×e nes³e. '
2) Heer. efiemyeì& -`Oece& cnCepes ceeveJee®es DeueewefkeÀ keÀ ÒeeC³eeMeer Demeuesues mebyebOe Je l³eeJejerue
DeJeuebyeve nes³e. '
3)mej pescme ÖesÀPej -`ceeveJeeHes#ee Þesÿ DeMee MekeÌleer®eer DeejeOevee cnCepes Oece& nes³e. ³ee MekeÌleer
ceeveJeer peerJeve Je efvemeie&¬eÀce efveoxefMele Je efve³ebef$ele keÀjlee le DeMeer ceeveJee®eer Þe×e Demeles. '
4) Sefceue [jKeerce ë -
`Oece& cnCepes HeefJe$e JemlegMeer mebyebefOele Þe×e Je Dee®eej efJeOeer ³eeb®eer mebkeÀefuele J³eJemLee nes³e.
³ee Þe×e Je Dee®eejefJeOeer®es mebIeìve ®e®e&meejK³ee veweflekeÀ mecetnele nesles .'
Oecee&yeeyele®ee cegueYetle yeeyeer –
1) meeJe&ef$ekeÀlee ë -
meceepe ceie lees Òee®eerve Jee DeJee&®eerve Del³eble ÒeeLeefcekeÀ DeJemLesleerue DeeefoJeemeeR®ee Jee
Del³eeOegefvekeÀ Òeiele lemes®e keÀesCel³eener Meemeve He×leer®ee Demees. lesLes ³ee ve e l³ee mJeªHeele Oece&mebmLee
Dee{Ules®e.
2) DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer®³ee DeefmlelJeeJej Þe×e ë -
ceeveJeer peerJeve Je efvemeie& ³eeb®es efve³eb$eCe keÀjCeejer DemeeOeejCe Deeefo Deble vemeuesueer, meJe&$e
meb®eej keÀjCeejer Je DeceeveJeer meeceL³e& Deme uesueer SkeÀ DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Deens ner ceeveJe meceepee®eer
Þe×e Oecee&®ee cegueeOeej Deens. DeLee&le, ³ee Þe×s®es mJeªHe ceeveJe, meceepe Je l³ee®eer mebmke=Àleer ³eevegmeej
JesieJesieUs Dee{Ules. S[Je[& ìe³euejves `peerJevee®es Je efvemeiee&®es efve³eb$eCe keÀjCeeje DeefJeveeMeer
mJeªHee®ee Deelcee meJe&$e Deens.' DeMeer DeeefoJeemeerle Dee{UCeejer meJee&lceJeeoe®eer (Animism)
mebkeÀuHevee mHeä keÀªve DeeefoJeemeeR®³ee Oece&Þe×s®es Je Oeeefce&keÀ mebyebOee®es mHeäerkeÀjCe efoues Deens. ns
DeeefoJ eemeer ³ee Deelc³eeuee®e Òesleelcee, efHeMee®®e, osJe, Yegle Jeiewjs cnCeleele. ³ee Deelc³ee®es JeemleJ³e
HeMet, He#eer, JevemHeleer lemes®e efvemeiee&leerue Flej yeeyeleerle Demeles Demesner ³ee DeeefoJeemeeRvee Jeeìles. lej
keÀener DeeefoJeemeeRle ceeveJ e Je ceeveJeeYeesJeleeue®es peerJeve meJe& ®esleve -De®esleve Jemlegle Demeuesu³eemunotes.in

Page 59

59MekeÌleercegUs®e efveOee&efjle nesle Demeles DeMeer ¢{Þe×e Demeles. ner MekeÌleerJeeoe®eer (Animatism)
mebkeÀuHevee ce@jì, efÒeDeme ³eebveer ceeb[ueer. ce@keÌmeceguuejves efv emeie&Jeeoe®eer (Naturism) mebkeÀuHevee
ceeb[tve efvemeiee&®³ee ÒeYeeJeeves meg³e&, ®ebê, DeekeÀeMe, Jeeje, HeeTme, pebieue, [eWiej, veoer Jeiewjsvee ceeveJe
DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer keÀmee ceevet ueeieuee, les®e l³ee®es keÀmes osJe yeveues ³ee®es efJeJes® eve kesÀues Deens.
Òeiele Je efJeMeeue mJeªHee®³ee meceepeele ner Þe×e iegbleeiegbleer®eer nesle peeles. l³eecegUs®e Oeeefce&keÀ
Þe×ebvee megmebIeefìle mJeªHe osTve Oeeefce&keÀ ûebLeeletve l³eeb®es efJeJes®eve kesÀues peeles. ³eeletve®e keÀener Oece&
SkesÀMJejJeeoer (Monotheists) lej keÀener (Polytheists) DeMee Þe×e peesHeemeleele. keÀeneRvee
FMJej efveie&gCe, efvejekeÀej lej keÀenervee meiegCe, meekeÀej Jeeìlees.
3) Þe×svegmeej Dee®eej efJeOeer ë -
DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer®³ee mJeªHeeyeeyele meceepee -meceepeele efYeVelee Dee{Uueer lejer efle®³ee
DeefmlelJeeyeodoue pemee ¢{ efJeMJeeme Demelees. l³ee®eÒeceeCes ³ee MekeÌleeruee MejCe peeTve efleuee ÒemeVe
keÀªve Iesleu³eeves megKe, mece=×er, ³eMe, mJeemL³e ueeYesue DeMeerner ceeveJee®eer ¢{Þe×e Demeles. l³e ecegUs
Òel³eskeÀ Oecee&le FMJejeuee ÒemeVe keÀªve IesC³eemeeþer l³ee®ee DeeefMeJee&o efceUefJeC³eemeeþer keÀesCeles
Oeeefce&keÀ efJeOeer keÀjeJesle FlejebMeer keÀmes JeeieeJes. HeefJe$e Jemleg®es keÀmes meebYeeUeJes ³eemeeþer DeveskeÀ Dee®eej
efJeOeer Jee keÀce&keÀeb[s (Rituals) Demeleele. ³ee keÀce&keÀeb[ele Het pee, ÒeeLe&vee, mleJeve, oeveOece&, yeUer,
nescenJeve, ceb$ees®®eejCe, GHeJeeme, Je´leJewkeÀu³es, efJeefMeä Jemlegb®ee®e JeeHej, efJeefMeä KeeoîeHeoeLee&®ee
l³eeie ³eeb®ee meceeJesMe neslees. efMeJe e³e Oeeefce&keÀ meCe, GlmeJe, ieeCeer, ve=l³e JeiewjW®eener meceeJesMe ³eele
kesÀuee peelees. Dee®eejefJeOeer Oeeefce&keÀ Þe×sMeer megmebiele Demeleele.
4) HeefJe$e -DeHeefJe$eles®ee Yeso ë -
Sefceue [jKeerce ³eeves Oece&Þe×evegmeej keÀener Jele&ve Je Je mlegleë HeefJe$e -DeHeefJe$e Demee Yeso
kesÀuee peelees. Dee®ejCe keÀjCeejs Oeeefce&keÀ Je ÒeMebmeveer³e þjleele. lej DeHeefJe$e Jemleg yeeUieCeejs, HeefJe$e
Jemleg®es HeeefJe$³e Oeeske̳eele DeeCeCeejs DeHeefJe$e Jele&ve keÀjCeejs DeOeeefce&keÀ, efOekeÌkeÀ ejen& þjlee le. Demes
Jele&ve, HeeHe Jee Het C³e mecepeues peeles. l³ee yeou³eele efnbotuee ce=l³etveblej mJeie& efkebÀJee vejkeÀ, Fmueece
Oeefce&³eebvee peVele efkebÀJee penVegce Je ef¸e½eveele nsJeve efkebÀJee nsue ³ee efþkeÀeCeer peeJes ueeieles, DeMeerne rl ³ e e
l³ee Oecee&le ¢{Þe×e Demeles.
Sefceue [jKeerce ³eeves HeefJe$e -DeHeefJe$eles®³ee mebkeÀuHevesceeieerue ueeskeÀeb®eer Þe×e mHeä kesÀueer
Deens. HeeHee®ejCeecegUs J³ekeÌleer Je meceepe ³ee oesneWJej efveeqM®ele®e DeeHeÊeer, Deefjä keÀesmeUles Je
HegC³ee®ejCeecegUs J³ekeÌleer Je meceepeeme l³ee®eer ®eebieueer HeÀUs efceUleele. DeMeer l³ee meceepee®eer OeejCee
Demeles. DeLee&le®e Oece& Je meceepemeeHes#e ³ee HeefJe$e -DeHeefJe$eles®³ee keÀuHevee yeoueleele ns DeesIeeves
Deeues®e. efnbotvee iee³e HeefJe$ e Je ieesceebme Ye#eCe ns HeeHee®ejCe Deens lej keÀener Oec ee&le iee³eeRvee ceejCes,
ceebme KeeCes ³ee meJe&meeOeejCe yeeyeer Jeeìleerue.
5) ÒeeflekeÀelcekeÀ Je GHe³egkeÌle meebmke=ÀeflekeÀ ue#eCeeb®ee meceeJesMe ë -
Oecee&®es peeCeerJeHetJe&keÀ Òeefleefv eefOelJe keÀjC³eemeeþer Oecee&®ejCee®eer peeCeerJe keÀªve osC³eemeeþer
Òel³eskeÀ Oecee&le keÀener ÒeeflekeÀelcekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ ue#eCes efometve ³esleele. leeF&le, ¬eÀe@me, Deesce,
mJeefmlekeÀ, 786ner mebK³ee Jeiewjs ner efJeefJeOe Oecee&®eer meebmke= ÀeflekeÀ ue#eCes Deensle. l³ee®eÒeceeCes
Oecee&vegmeej Dee®eej efJeOeer Heej Hee[C³eemeeþer cebefojs, ceeqmpeo, ®e®e&, iegªÜej e, Het pes®es meeefnl³e,munotes.in

Page 60

60Oece&ûebLe Jeiewjs GHe³egkeÌle meebmke=ÀeflekeÀ ue#eCes osKeerue mebyebefOele Oecee&le efometve ³esleele. DeeefoJeemeeR®³ee
meceepeeceO³es osKeerue kegÀueef®evnebvee (Totem) Demes®e mJeªHe ÒeeHle Peeuesues Deens.
6) Dee®eej efJeOeermeeþer Keeme ÒeefMeef#ele ueeskeÀeb®ee Jeie& ë -
Òel³eskeÀ Oecee&leerue Oece&efJeOeer Heej Hee[ues lej®e DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer ÒemeVe nesCeej. ³eemleJe
Hegjesefnle, Hegpeejer, efÒemì, ceguueeceewueJeer, Yeiele, ceebef$ekeÀ Jeiewjs ueeskeÀ Òel³eskeÀ meceepeele Dee{Uleele.
l³eeveer Oecee&®es meceûe DeekeÀueve keÀªve Iesleues Deens. Je Oece&efJeOeeryeeyele ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®ee l ³eebvee
DeefOekeÀej Deens. DeMeer ueeskeÀeb®eer ¢{ YeeJevee Peeuesueer Demeles. Òemebieer ner YeeJevee FlekeÀer ìeskeÀe®eer
Demeles keÀer Demes ueeskeÀosKeerue DeueewefkeÀkeÀ ceeveues peeTve les Hegp³e ceeveues peeleele Je l³eeb®³ee Jeeìsue
l³ee Dee%ee efM ejmeeJebÐe ceeveu³ee peeleele.
4.4Oecee&®eer YetefcekeÀe Je keÀe³e&
ceeveJe meceepee®³ee DeefmlelJeemeeþer ceeveJe meceepee®eer peer J³eJemLee Deens. l³ee J³eJemLes®³ee
efJeefJeOe IeìkeÀeble SkeÀelcelee efìkeÀefJeCes Je ¢{ keÀj C³eele Oecee&uee cenÊJee®e er YetefcekeÀe Heej Hee[eJeer
ueeieles. Dee@mì^sefue³eele Deªbìe ³ee DeeefoJeemeer peceeleer®ee keÀe³e&Jeeoerleerue ¢efäkeÀesCeeletve Sceerue
[jKeerce ³eeves DeY³eeme keÀªve Oecee&®eer ner ÒeOeeve YegefcekeÀe efJeMeo kesÀueer Deens.
Oece& ner meeceeefpeke ÀI e ì v e eD e m e t ve efle®ee meceepeeleerue Dev³e mebmLeebMeer mebyebbO eD e m e l e s .
Oecee&leerue Þe×eblet ve HeefJe$e Jemleg®³ee mebyebOeele keÀesCeles Dee®eej -efJeOeer keÀjeJesle Je keÀª ve³esle ³ee®es
mecegneleerue ueeskeÀebvee ÒeYeeJeerHeCes ceeie&oMe&ve nesle s. ³eecegUs ueeskeÀeb®³eele meceeve peerJevecegu³es ªpetve
YeeJeefvekeÀ SkeÀlee efvecee&Ce nesles. ³ee YeeJeefvekeÀ yebOe ecegUsSkeÀe®e Oecee&Jej efJeMJeeme þsJeCeeN³ee J³ekeÌleer
HejmHejebMeer pees[u³ee peeleele. HeefjCeeceer meeceeefpekeÀ ¢{lJe (Social S olidarity) DeekeÀejuee
³esles. meceepee®³ee mJeemL³ee®³ee ¢efäves ner YeeJeefvekeÀ SkeÀlee Je meeceeefpekeÀ ¢{lJe Del³eble cenÊJee®es
Demeles. ³ee ¢{lJeecegUs meceepeeleerue mebIeìve peesHeemeues peeles Je ÒeYeeJeerHeCes efìkeÀefJeues peeles.
meceepeeuee l ³ee®³ee efJeefJeOe iejpee kegÀìgbye, efJeJeen, kegÀue ceeueceÊee, DeLe&, jep³e Jeiewjs mebmLeebkeÀ[tve
megjUerleHeCes Heej Hee[C³eemeeþer meeceeefpekeÀ ¢{lJe efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& Oecee&keÀ[tve nesles. Oece& ³ee
mebmLeskeÀ[tve Jejerue YegefcekesÀu ee HeesKeeueerueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
1) YeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve ë-
Oece& DeeHeu³eeHejerves HeCe ÒeYeeJeerHeCes YeesJeleeue®³ee DeveekeÀueveer³e, Heefjefm Leleer®es mHeäerkeÀjCe
Je ceeefnleer ceeveJeeuee osJetve l³ee HeefjefmLeleerMeer ceeveJee®es mecee³eespeve meeOelees. ns mHeäerkeÀjCe Je
ceeefnleer Jew%eeefvekeÀ¢äîee Kejer Jee Keesìer Demesue. HeCe Decet keÀ SkeÀe MekeÌleercegUs Decet keÀ ieesäer Ie[leele.
³ee efveJJeU Þe×scegUs lees efveeqM®ele neslees. l³ee®³ee c eveeJej®ee leeCe keÀceer nesTve lees YeesJeleeue®³ee
HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve meeOelee.
2)ceveëMeebleer Je J³eeqkeÌleceÊJee®es mebIeìve ë-
Òe³elvee®eer HejekeÀeÿe keÀªvener ³eMe, megKe, mece=×er, F®íeHetleea nesle veener. ogëKe, oeefjêîe
Deepeej, DeHeIeele ³ee ieesäer ìeUlee ³esleerue®e Demes veener. Je=×lJe Je ce=l³eguee lej meeceesjs peeJes®emunotes.in

Page 61

61ueeieles. ³eecegUs ceeveJe efJekeÀue, efvejeMe nesC³ee®eer DeefOekeÀ Meke̳elee Demeles. DeMee JesUer Oecee&Jej®ee
l³ee®ee efJeMJeeme l³eeuee DeMee ÒesjCee oslees. JeeF&ìeÒeceeCes ®eebieues efoJeme ³esleerue, ³eMe efceUsue, mece=×er
ueeYesue DeMeer ceveesOeejCee nesles. DeepeejHeCe, DeHeIeele, DeHe³eMe, ce=l³eg ³eeyeeyele meceLe&ve Je meeblJeve
Oece& ÒeYeeJeerHeCes keÀªve J³eeqkeÌleceÊJe efJeIeìveeHeemetve J³ekeÌleer®es cnCepes®e MesJeìer meceepee®es mebj#eCe
keÀjlees. SJe{s®e veJns lej SsefnkeÀ peerJeveeleerue GefÎäebHes#ee HeejceeefLe&keÀ peerJeveeleerue GefÎäeb®es cenÊJe
efyebyeJetve l³eemeeþer J³ekeÌleer Je meceepeeuee ef¬e À³eeMeerue þsJelees. efvejeMee, JewHeÀu³e ³ee yeeyeer J³ekeÌleeruee
meceepeefJejesOeer yeveefJeC³ee®ee oeì O eeskeÀe Demelees. lees Oecee&cet Us ìekeÀuee peelees. J³ekeÌleer®eer ceveëMeebleer Je
J³eeqkeÌleceÊJee®es mebIeìve efìkeÀ efJeues peeles.
3) peerJevecet u³eeb®es mebj#eCe Je meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe ë-
Òel³eskeÀ mece epee®³ee mebmke=Àleervegmeej l³ee l³ee meceepeele ®eebi eues-JeeF&ì, ³eesi³e -De³eesi³e,
Fä-Deefveä DeMeer cet u³e-J³eJemLee le³eej Peeuesueer Demeles. l³eele gve®e l³ee meceepeele keÀener veweflekeÀ
keÀuHevee ª{ Peeuesu³ ee Demeleele. DeMee yeN³ee®e cet u³eebvee Je veweflekeÀ keÀuHeveebvee Oecee&®ee DeeOeej
efceUeuesuee Demelees. l³eecegUs DeMeer peerJevecet u³es Je veweflekeÀ keÀuHeveebvegmeej ®³ee Jele&vee®ee uees keÀ
Deeoj³egkeÌle Yeerleerves mJeerkeÀej keÀjleele. l³eevegmeej les DeeHeues Dee®ejCe þsJeleele. ner yeeye meceepee®es
efve³eb$eCe Je mebIeìve ³eemeeþer Del³eble DeeJeM³ekeÀ Je cenÊJeHetCe& Deens.
meceepe efve³eb$eCeefJeefìkeÀefJeC³eemeeþer J³ekeÌleerJej yee ¿eJe DeebleefjkeÀ o[HeCe ³esle Demeles. M eemeve ³eb$eCee, keÀe³eoe ³eecet Us
J³ekeÌleerJej meeceeefpekeÀ efve³eceveeb®es Heeueve keÀjC³ee®es o[HeCe ³esle Demeues lejer les yee¿e o[HeC eDemeles.
mebOeer efceUlee®e Demes yee¿e o[HeCe J³ekeÌleer HesÀketÀ MekeÀles. Goe. keÀesCeer Heenele veener, keÀesCee®³ee ue#eele
³esCeej veener cnCetve J³ekeÌleer ®eesjer keÀjC³eeme ÒeJe=Êe nesT MekeÀles. HeCe Oecee&®es o[HeCe ns DeebleefjkeÀ
o[HeCe Deme les. Oecee&ves HeeHee®ejCe Je HegC³ee®ejCe DeeefCe l³ee®es HeefjCeece ³ee®ee þmee J³ekeÌleer®³ee ceveeJej
ueneveHeCeeHeeme gveDemee efyebyeJeuesuee Demelees keÀer lees l³ee®³ee J³eefkeÌleceÊJee®ee DeefJeYeep³e Yeeie yeveuesuee
Demelees. l³eecegUs F&MJeje®e e keÀesHe ìeUCes, HegC³emeb®e³e keÀjCes Je mJeie& -cees#ee®eer ÒeeHleer keÀjC³eemeeþer
J³ekeÌleer veweflekeÀ efve³eceeb®es Heeueve ceveesceve keÀjles.
l³eecet Usmel³e yeesueeJes, ®eesjer keÀª ve³es, efnbmee keÀª ve³es, J³eefYe®eej keÀª ve³es DeMee vewefle keÀ
cegu³eeb®ee DebleYee&Je yeN³ee®e Oecee&le Dee{Ulees. ³ee®³eeJej®e l³ee meceepee®es mJeemL³e Je mebIeìve ceesþîee
ÒeceeCeele DeJeuebyetve Demeles. lesJne ueeskeÀeb®³ee Jele&vee®es efve³eb$eCe keÀjC³ee®es Oece& ns SkeÀ ÒeYeeJeer
DeveewHe®eeefjkeÀ meeOeve Deens. Oeeefce&keÀ mebmkeÀej Peeuesueer J³ekeÌleer Heesefuemeeuee IeeyejCeej veener. HeCe
l³ee®eer Þe×e Demeuesu³ee osJee®eer Keesìer MeHHeLe IesC ³eeSsJepeer DeeHeu³ee ke=Àl³ee®ee peeye osF&ue.
4) keÀu³eeCekeÀejer keÀe³ee&vee ®eeuevee ë -
Oece&mebmLesl e J³ekeÌleer Je DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer ³eeb®³eeleerue mebyebOe keÀmes DemeeJesle ³ee®es pemes
efJeJes®eve kesÀuesues Demeles, lemes®e l³eeves FlejebMeer keÀmes JeeieeJes ³eeyeodouener ceeie&oMe&ve kesÀuessues Demeles.
Yegleo³ee, HejesHekeÀej, #ecee, Meeb leer, o³ee Jeiewjs efkeÀleerlejer GoeÊe YeeJeveeb®ee DeeefJekesÀuesuee Demelees. DeMee JeeieC³eecegUs F&MJej ÒemeVe neslees Demes meebefieleu³eeves ueeskeÀ ogmeN³eeuee mebkeÀìele
ceole keÀjleele, oeveOece& keÀjleele, ®egkeÀebyeodoue #ece e keÀjleele, efnbmes®ee l³eeie keÀjleele, mebIemenkeÀeje®eer Òeef¬eÀ³ee eqmJekeÀejleele. ³eecegUs l³eeb®³eeleerue mecegoe³e YeeJevee Jee{erme ueeieles. mesJeeYeeJeer
Je=Êeerves Flejeb®es keÀu³eeCe keÀjC³ee®eer Je=Êeer Oecee&keÀ[tveosKeerue pee sHeemeueer peeles.munotes.in

Page 62

625) Flej keÀe³ex ë -
De) efMe#eCeefJeDemeueer lejer Òee®eerve keÀeUeHeemet ve veJ³ee efHe{eruee efkebÀJee efpe%eemeguee %eeve osC³ee®es keÀe³e& O ecee&keÀ[tve
nesle Deeues Deens. ef¸e½eveeb®es ÒeeLe&vee cebefoj, efnbotb®eer cebefojs Je HeeþMeeUe, yeew×eb®es ceþ, ceefMeoerpeJeU
Demeuesuee ceojmee ³esLe tve efMe#eCeefJeye)ceveesjbpeve Je keÀueeb vee GÊespeve ë-Oecee&leerue Þe×eb®ee DeeefJeOeeefce&keÀ Jele&ve keÀjC³eemeeþer Òel³eskeÀ Oecee&keÀ[tve ueeskeÀeb®es ceveesjbpeveosKeerue nesles. Oecee&®³ee ª#e
mJeªHee®ee DeeflejskeÀ keÀceer nesC³eemeeþer meCe, GlmeJe, p e$ee, ceneslmeJe, ve=l³e, ieeCeer, mebieerle, Yepeve,
keÀLee -efkeÀle&ve JeiewjW®ee JeeHej kesÀuee peelees. l³eecet UsueeskeÀeb®es ceveesjbpeve nesTve l³eeb®³ee ceveeuee
Deevebo, Meebleer osC³ee®es keÀe³e& nesles.
keÀ) efJeefJeOe mebmkeÀeje bletve yeouee®ee r peeCeerJe ë-DeeefoJeemeerle J³ekeÌleer leeªC³eele HeoeHe&Ce
keÀjlesJesUer ³eewJeveejbYe efJeOeer kesÀuee peelees. m$eer Heefnu³eeboe ieYe&Jeleer nesles. l³eeJesUerner efJeefMeä efJeOeF&
kesÀuee peelees. efJeJeene®³ee JesUer efJeOeer kesÀuee peelees. Dem es efJeOeer DeeefCe mebmkeÀej J³ekeÌleeruee efle®³eeleerue
yeouee®eer Je l³eebvegmeej efle®ee opee& yeoueu³ee®eer peeCeerJe keÀªve osleele.
DeLee&le ,Oecee&®eer kesÀJeU DevegketÀue®e keÀe³ex Deensle, Demes veener lej ÒeeflekegÀue keÀe³exner Deensle.
l³ee®ee efveos&Me Oecee&®³ee meceepeMeem$eer³e DeO³e³evee®³ee ¢äerves GHe³egkeÌle þjsue. mJeleë®ee Oece& Je
l³eevegmeej Oecee&®ejCe Þes<þ mecepeCes Je ogmeN³ee Oecee&me efJejesOe , eflejmkeÀej ³eeble tve meceepee®³ee
efJeIeìveeuee ®eeueveener efceUles. Oec e&³eg× s, Oeeefce&keÀ Jeeo ³eecet Us efkeÀl³eskeÀ efvejHejeOe ueeskeÀebvee ceejues
iesu³ee®ee Fefleneme Deens. vejyeUer, peeleerJ³eJemLee, DemHe=M³elee, meleer®eer ®eeue, osJeoemeer DeMee
Deceeveg¢efäkeÀesCee®ee mJeerkeÀej Je ceeveJe meceepee®eer Òeieleer ³ee le JeejbJeej De[LeUs GYeejues iesues Deensle.
meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Ie[tve ³esC³eele Oecee&®eer JeejbJeej De[®eCe peeCeJeueer Deens. l³ee®eÒ eceeCes owJeJeeo,
efveef<¬eÀ³eles®es meceLe&ve Oecee&®³ee meene³³eeves®e keÀªve Devesk eÀ ueeskeÀ DeeUMeer, ef¬eÀ³eeMet v³e jeefnues. YekeÌle
Je F&MJej ³eeceO³es Yeìpeer, Heeêe r, keÀepeer, Yeiele ³eemeejK³ee Hegjesnerle Jeiee&ves ceO³emLe cnCetve yeN³ee®e
JesUsuee Oecee&®ee ogªHe³eesie kesÀuee. keÀce&keÀeb[e®es cenÊJe Jee{Jetve De%eeve, DebOeÞe×e peesHeemeu³ee. keÀejCe
³eecegUs®e l³eevee meceepeeJej Je®e&mJe efvecee&Ce keÀªve Oecee&®³ee ®eebieu³ee yeeyeeR®ee J³ekeÌleer Je meceepeemeeþer
JeeHej kesÀuee Heeefnp es ner YeeJevee ueeskeÀeb®eer yevele ®eeueueer Deens. Oece& ve ceeveCes ner yeeye kesÀJeU cegþYej
yeg×erJeeoîeebvee®e Meke̳e Peeueer Deens.
4.5meejebMe ë -
jep³eMeem$ee®³ee Go³ e keÀeUeHeemet ve les Deieoer DeueerkeÀ[®³ee keÀeUeHe³e¥le ceeveJeer
peerJeveeleerue SkeÀ meJeex®®e Je MekeÌleerMeeueer mebmLee cnCetve jep³ee®ee DeY³eeme keÀjC³eeJej efJeefYeVe
efJe®eejJebleebveer DeeHeues ue#e keWÀêerle kesÀues. m eesH³ee Meyoele jep³e, jeä^, MeemevemebmLee, jep³ee®eer keÀe³ex
DeLeJee jep³ee®es keÀe³e&#es$ e,jepekeÀer³e He#e Deeefob®es ÒeecegK³eeves JewOeeefvekeÀ, mebmLee lcekeÀ, leeeqÊJekeÀ,
SsefleneefmekeÀ, legueveelcekeÀ ¢efäkeÀesveele tve (l³ee meJee&vee jepekeÀer³e ¢äerkeÀesCe ³ee SkeÀe®e veeJeeves
mebyeesOelee ³esF&ue.) DeO³e³eve keÀjC³eeJej jep³eMeem$e ele Yej osC³eele Deeuee. l³eecet Us jepekeÀer³emunotes.in

Page 63

63peerJevee®³ee meeceeefpekeÀ yeepegkeÀ[s DeY³eemekeÀeb®es keÀener ÒeceeCeele ogue&#e Peeues. Goe. celeoeve keÀjCes,
jepekeÀer³e He#eeb®³ee meYeebceO³es efkebÀJee keÀe³e&¬eÀceebceO³es menYeeieer nesCes ns jepeke Àer³e Jele&ve Deens.
SkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee cnCet ve Oecee&®es DeO³e³eve keÀjleebvee meceepeMeem$e ele Oecee&®³ee
DeHekeÀe³ee&®esner DeO³e³eve kesÀues peeles. Goe. Oece& meceepeele Ske̳eYeeJe efvecee&Ce keÀªve lees Je=×eRiele
keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjl ees.lemes®e Oece& ³ee DeeOeejeJej®e obieueer, uetìceej, peeUHeesU osKeerue Ie[tve ³essle
Demeu³ee®es, DeeHeCeeme efomet ve ³esles. SkeÀ mebmLee cnCegve Oecee&®es DeO³e³eve keÀjleevee Oecee&&®eer ÒekeÀe³ex,
DeHekeÀe³es&, ÒekeÀì keÀe³ex Je DeÒekeÀì keÀe³ex ³ee meJee¥®es®e DeO³e³eve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. kegÀìgbye,
efJeJeen, Keepeieer ceeueceÊee Fl³eeoer mebmLeeb®³ee cegUebMeer Oecee&ves Ieeuetve efouesu³ee efve³eceeb®ee DeeOeej
Dee{Ulees. ³ee mebmLeeb®es keÀe³e& lemes®e J³ekeÌleer®es GÊejoeef³eÊJe Oecee&ves efveeqM®ele kesÀues Demeu³ee®es
meJe&$e®e Dee{Utve ³esles. cnCetve®e meceepeMeem$eele Oecee&®ee SkeÀ mebmLee cnCetve DeY³eeme keÀjC³eeuee
cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens.
4.6keÀþerCe Meyo
1) efMeIe´ - ueJekeÀj ele ueJekeÀj, leeye[leesye
2) efveeqM®eleer - þjefJeCes
3) efMeefLeuelee - keÀcelejlee
4) meJeexlke=Àä - DeefOekeÀ ®eebieues
5) DeveskeÀelcekeÀ - SkeÀeHes#ee Deef OekeÀ
6) veececee$e - veeJeemeeþer
7) DeueewefkeÀkeÀ - DeefleMe³e MekeÌleerMeeueer
8) meeJe&ef$ekeÀlee - meieUerkeÀ[s
4.7DeY³eemee ®es ÒeMve ë
1) Meemeve mebmLes®ee DeLe& meebiee DeeefCe Meemeve mebmLes®³ee leervner efJeYeeieeefJe2) Oece& ³ee mebm Les®ee DeLe& Je J³eeK³ee meebietve Oecee&yeeyele®³ee cegueYet le yee yeer ³eeJej ®e®ee& keÀje.
3) Oecee&®eer Ye tefcekeÀe Je keÀe³e& mHeä keÀje.
munotes.in

Page 64

64IeìkeÀ -5
mebmke=Àleer -DeLe&, JewefMe<ìîes ,ÒekeÀej DeeefCe keÀe³e&
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 ÒemleeJevee
5.2 mebmke=Àleer®ee DeLe&
5.3 mebmke=Àleer®eer J³eeK³ee
5.4 mebmke=Àleer®eer JewefMe<ìîes
5.5 mebmke=Àleer®es ÒekeÀej
5.6 GHe-mebmke=Àlee r
5.7 Òeefle mebmke=Àleer
5.8 mebmke=Àleer®eer keÀe³e&
5.9 meejebMe
5.10 meboYe& met®eer
5.11 DeY³eemee®es ÒeMve
5.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVE)
1.mebmke=Àleer®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
2.mebmke=Àleer®³ee mebkeÀuHeves®eer JewefMe<ìîes Je keÀe³e& peeCetve IesCes.
3.mebmke=Àleer®³ee mebkeÀuHeves®eer ÒekeÀej Jejleer ®e®ee& keÀjCes.
5.1 ÒemleeJevee
mebmke=Àleer ner mebkeÀuHevee meeceeefpekeÀ Meem$eeceO³es cenÊJeHetCe& mecepeueer peeles. ³ee meeceeefpekeÀ
MeeKeeceO³es ceevemeMeem$e, jep³eMeem$e, ceeveJeJebMe Meem$e DeeefCe meceepeMeem$e ³ee DeY³eeme
MeeKeebceOetve ner mebkeÀuHevee DeY³eemeC³eele ³esles. keÀejCe ³ee meeceeefpekeÀ DeY³eeme MeeKee ceO³es ceeveJeer
meceepee®ee DeY³eeme keÀjleevee mebmke=Àleer®ee mJele: meceeJesMe keÀjC³eele ³eslees. mebmke=Àleer D eeefCe meceepee®ee
HejmHej mebyebOe mHe<ì keÀjleevee mebmke=Àleer DeY³eemee®ee meceeJesMe keÀjC³eele ³esles. ceeveJeer meceepee®ee
DeY³eeme keÀjle Demeleevee mebmke=Àleer mebkeÀuHevee meceepe J³eJemLesMeer pees[C³eele ³eslees peer ceeveJeer peerJeve
J³eJen eje®eer yeeye Deens. keÀejCe leer Flej ÒeeC³eeHes#ee ceeveJeer peerJeve peieC³ee®eer He×leer mJeleb$e DeefmlelJe
efvecee&Ce keÀjCeejer Deens. keÀejCe ceeveJe ne meceepeMeerue ÒeeCeer Deens. l³eecetUs l³ee®eer efJeefMe<ì Jele&vemunotes.in

Page 65

65He×leer J³eJeneje®es efveefM ®eleerkeÀjCe DeeefCe ÒeefleefveOeerlJe ns mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve ®e nesles DeeefCe
cnCetve leer peerJeve J³eJeneje®eer yeeye Demeles. ³eeceO³es keÀuee meeefnl³e, YeeHejbHeje, ©{er, m ebmke=Àleer ,ueeskeÀjerleer, ueesk eÀ©{er, ueeskeÀefveleer Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee Deens.
³eevegmeej J³ekeÌleeriele DeeefCe meecegefnkeÀ peerJeve J³eJeneje®ee ieefleefve³ece ÒemLeeefHele kesÀuee peelees. ³eeletve
meecegefnkeÀ mecegn efkebÀJee meeceeefpekeÀ Jeejmee®es peleve mebJeOe&ve DeeefCe Òemeeefjle keÀjC³ee®ee ceeie& cnCetve
mebmke=Àleer ®³ee ceeO³eceeletve kesÀues peeles.
meeOeejCele: mebmke=Àleer ³ee Meyoe®ee DeLe& mebmke=Àleer meY³e ³ee DeLee&ves kesÀuee peelees. meeceeefpekeÀ
Meem$eele mebmke=Àleer Meyoe®ee DeLe& c eeveJeer meceepeeuee meeceeef pekeÀ efMe<ìe®eej, cet u³e efveefce&leer ,
veweflekeÀlee, yeewef×keÀ efJekeÀeme, Fl³eeoer IeìkeÀe®³ee meboYee&le Iesleuee peelees cnCetve mebmke=Àleer meeceeefpekeÀ
J³eJemLes®³ee JeCe&veelcekeÀ DeeefCe efJeMuespeerJeve peieC³ee®ee ceeie& Deens. ³eeletve ceev eJee®es J³ekeÌleeriele Je meecet efnkeÀ peerJevee®ee J³eJenej ÒemLeeefHele
kesÀuee peelees. ³eeceOetve mebmke=Àleer J³eeqkeÌleceÊJe DeeefCe meceepe ³e eb®es mebyebOe efvecee&Ce nesleele. l³eecetUs
meeceeefpekeÀ mebj®eves®es Je ÒeIeìvee®es efveefM®eleerkeÀjCe keÀjleele. ³ee®ee mebyebOe YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer
JebMe, Oece&, peele, m$eer -Heg©efYeVe efYeVe mJe©Heele HeenC³eeme efceUles. l³ee®es efJeJes®eve efYeVe mJe©Heele Dee{Ules.
5.2 mebmke=Àleer®ee DeLe& (MEANING AND DEFINITION OF
CULTURE)
`mebmke=Àleer' ³ee Meyoe®ee DeLe& meY³e Je megmebmke=À eflekeÀ ceeveJeer mec eepee®e erJewefMe<ìîeHetCe& DeMeer
peerJeveHe×leer Deens. leer ceeveJeer meceepeele Dee{Utve ³esles keÀejCe ceeveJeer meceepee ®eer efJe®eej keÀjC³ee®eer
ÒeJe=Êeer Flej ÒeeC³eeHes#ee JesieUer Deens. l³eecetUs ner mebmke=Àleer efJeefYeVe IeìkeÀeb®³ee DeeOeej eJej GYeejueer
peeles keÀejCe Òel³eskeÀ meceepee®eer mebmke=Àleer ner efYeVe efYeVe mJe©Heele HeenC³eeme efceUles Demes Demeues lejer
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer Je meceepe DeeHeueer mJele:®³ee mebmke=Àleer®es ÒeefleefveOeerlJe DeeefCe DeefmlelJe efJeefYeVe
mJe©H eele peleve keÀjleele . cnCetve meceepeMeem$e%e DeeefCe ceeveJeJebMeMeem$e%eeveer mebmke=Àleer®ee DeLe&
efJeefYeVe ÒekeÀejs mHe<ì kesÀuee Deens.
meceepeMeem$e%eeveer mebmke=Àleer Meyoe®ee DeLe& J³eJemLesMeer pees[u ee ³eeceO³es HejbHeje, ©{er,
cetu³e,meeceeefpekeÀ efve³ece ves, %eeve, YeeefveoxMe erlenesles. mebmke=Àl eer ceO³es ceeveJeer ÒeIeìvee®ee meceeJesMe meceepeele kesÀuee peelees. mebmke=Àleer ner
Jele&ve ,J³eJenej efMekeÀC³ee®ee r yeeye Deens. leer efJemle=le mJe©Hee®es Deens. ceeveJee®³ee pevceeHeemetve
efle®³eeJejleer keÀjC³eele ³esCeeN³ee mebmkeÀeje®³ee yeN³ee ®eYeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ HeeleUerJejleer mHe<ì
kesÀues peeles. ³eeceO³es J³eeqkeÌleiele DeeefCe meeceeefpeke À peerJevee®es Jele&ve lelJe DeeefCe veweflekeÀles®eer yeebOeCeer
efveefM®eleerkeÀjCe DeeefCe ÒeefleefveOelJee®³ee DeeOeejs Demeles. l³eeb®ee J³eJenej ne DeeHeu³ee HejbHeje,
ueeskeÀ©{er, ueeskeÀefveleer, keÀe³eos, Oeeefce&keÀ, jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ Deee fCe Flej ÒekeÀej e®³ee J³eJenejeMeer
pees[C³eele Deeu³ee Deens.munotes.in

Page 66

665.3 mebmke=Àleer®eer J³eeK³ee (DEFINITION OF CULTURE)
mebmke=Àleer®ee meceeeefpekeÀ Meem$eer³e DeLe& mHe<ì keÀjC³ee®ee Òe³elve ceeveJeJebMeMeem$e%e DeeefCe
meeceeefpekeÀ Meem$e%e efJeefJeO e ÒekeÀej®³ee J³eeK³ee kesÀu³ee Deensle l³ee HewkeÀer keÀener efveJe[keÀ J³eeK³ee
KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) mej S[Je[& yeer, ìe³euej ³eebveer 1871 ceO³es mebmke=Àleer®eer J³eeK³ee kesÀueer. l³eeb®³ee celes,
’mebmke=Àleer ner SkeÀ DeMeer me bkeÀerCe& meceûelee Deens keÀer p³eele %eeve, Þe×e, keÀuee, veerleer, keÀe³eoe,
©{er ³ee Je DeMee®e Flej Hee$eleeb®ee Je meJeF&®ee meceeJesMe neslees DeeefCe ³ee iees<ìer J³ekeÌleerves
meceepee®ee meYeemeo ³ee veel³eeves mebHeeefole kesÀuesu³ee Demeleele.“ (“Culture is that
complex whole which includes, knowledge, beliefs, art, morals,
law, custom and any other capabilities and habits acquired by
man as a member of society”)
2) neì&ve DeeefCe nbì -’p³ee®es meeceeefpekeÀ DeO³e³eve nesles DeeefCe p³eele mece epeeleerue meom³eeb®ee
menYeeie Demelees Demes meJe& keÀener cnCepes mebmke=Àleer nes³e.“ (“Culture is everything
which is socially learnt and shared by the members of soceity”)
3) ce@ueervee@mkeÀer -``³eebveer A Scientific Theory of culture’ ³ee ûebLeel e veceto kesÀues keÀer,
’mebmke=Àleer Debleie&le GÊejeefOekeÀejeceO³es ÒeeHle keÀueelcekeÀ leL³e, Jemlet ³eebef$ekeÀ Òe ef¬eÀ³ee, efJe®eej
meJe³e Je cet u³e mebefceefuele Demeleele.“ (“Culture as the handiwork of man and
as the medium through which he achiev es his ends.”)
4) ieesu[veJeePej ³eeb®³ee celes, ’mebmke=Àleer Debleie&le Deece®³ee OeejCee efJeMJeeme, efJe®eej, Deece®es
efveCe&³e Je cegu³e, Deece®³ee mebmLee jepekeÀer³e Je v³eeef³ekeÀ, Oeeefce&keÀ lemes®e DeeefLe&keÀ, Deece®es
efMe<ìe®eej HegmlekeÀ J e ³eb$e efJe%eeve lelJe%eeve DeeefCe lelJe%eeveer, meJe& Jemlet DeeefCe ÒeeCeer oesvnerner
mJele: DeveskeÀ Deblej mebyebOeelebie&le mebefceefuele Deens.“ (“Culture includes our
attitudes, beliefs and ideas, our judgements, and values, our
institutions, pol itical and legal, religious and economic our
ethical codes of etiquette, our books and machines, our science
philosophies and philosophers all of these things and beings
both in themselves and in their multiform interrelations. ”)
5) [^ssmeuej DeeefCe efJe ueer$e ³eeb®³ee celes, ’DeveskeÀ ueeskeÀebvee meceeve Demeuesu³ee Je p³eeb®es l³eeb®³ee
cegueebkeÀ[s meb¬eÀceCe nesles DeMeer keÀewMeu³e, Þe×e, %eeve DeeefCe GlHeeefole Jemletb®ee mebmke=Àleerle
meceeJesMe neslees.“ (“Culture consists of the some total of skills, beliefs,
knowledge and products that are share by a number of people
and transmitted to their children.”)
6) [e@. FjeJeleer keÀJex -’mebmkeÀejHetCe& Je mebmkeÀejce³e peerJeve peieC³ee®eer osMekeÀeue efJeefMe<ì jerle
(peerJeveHe×le Je peerJevecegu ³es cnCepes mebmke=Àleer“)munotes.in

Page 67

67Jejerue meJe& J³eeK³esJe©ve Demes mHe<ì nesles keÀer, mebmke=Àleer ner iegbleeiegbleer®eer yeeye Deens.
p³eeceO³es ceeveJeefveefce&leer YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. ³eeceO³es %eeve, yeg×er,
keÀewMeu³e, ©{er, HejbHeje , YeeceeveJeeuee ³ee meJe& iees<ìer meceepeele jentve Deelcemeele keÀjeJ³ee ueeieleele Demes Demeues lejer Òel³eskeÀ
meceepee®eer efJeefYeVe mebmke=Àlee r Demeles lejer leer SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s meb¬eÀceerle kesÀueer peeles
l³eecetUs mebmke=Àleer®es DeefmleJe yejesyej veJeer mebmke=Àleer J³eJenejele HeefjJele&ve mJeerkeÀejues peeles cnCetve
mebmke=Àleer ner peieC³ee®ee DeejeKe[e Deens .
5.4 mebmke=Àleer®eer JewefMe<ìîes
mebmke=Àleer mebkeÀuHevee mecepetve Iesleevee efle®ee cegK³e DeLe& ne mebmke=Àleer iegbleeiegbleer®eer yeeye Deens.
l³eeceO³es ceeveJeer meceepeeves efvecee&Ce kesÀuesueer meeceeefpekeÀ mebj®evee Demeles. ner mebmke= Àleer meeceeefpekeÀ
mecegnele SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s meb¬eÀceerle Òemeeefjle DeeefCe mebJeOe&ve kesÀues peeles. leer
efJeefMe<ì mecegoe³ee®eer peerJeve peieC³ee®eer He×leer Deens. cnCetve mebmke=Àleer®eer JewefMe<ìîes mecepetve IesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. leer Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) mebmke=Àleer ner efMekeÀeJeer ueeieles (Culture is Learnt) :
mebmke=Àleer ner Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee efMeketÀve I³eeJeer ueeieles. leer J³ekeÌleeruee HejbHejsves ÒeeHle nesle
vemeles. HeC e l³ee J³ekeÌleer®³ee DebieYetle DemeCeeN³ee iegCeJewefMe<ìîee®³ee DeeOeejs mebmke=Àleer efMekeÀueer peeles.
keÀejCe leer®es mJe©He meeceeefpekeÀ mecegne®³ee efJeefYeVe mebmke=Àleer Demeles. l³eevegmeej J³ekeÌleer Jele&vee®³ee
ceeO³eceeletve mebmke=Àleer®e s Dee®eej efJe®eej DeeefCe J³eJenej efMekeÀC³ee®es keÀece meeceeefpekeÀ mecegnele keÀjle
Demelees. Goe. vecemkeÀej DeeefCe DeeYeej ³ee yeeyeer Deeoj³egkeÌle YeeJeves®ee mebmkeÀej cnCetve J³eeqkeÌle
efMekeÀle Demeles.
2)mebmke=Àleer ner meeceeefpekeÀ Dee ns(Culture is Social ):
mebmke=Àleer ceeveJeer mecegneceO³es efvec ee&Ce kesÀueer peeles. l³eecetUs leer J³ekeÌleeriele ÒeIeìvee vemetve
meeceeefpekeÀ yeeye Deens. keÀejCe J³ekeÌleer mebmke=Àleer®es efMe#eCe meceepeeleerue cegu³e ,H e j b H e j e , ©{er, %eeve,
Þe×e, efJeMJeeme, veerleer, ÒesjCee ³ee meejK³ee yeeyeer efMekeÀle Demelees. ³ee meJe& iees<ìer meceepeele efvecee&Ce
kesÀu³ee peeleele. l³eecetUs J³ekeÌleeruee ³ee yeeyeer meeceeefpekeÀ mecegne ceO³es jentve efMekeÀeJ³ee ueeieleele.
l³eecetUs J³ekeÌleer®³ee J³ekeÌleercenÊJee®eer pe[Ce öIe[Ce mebmke=Àleer®³ee Jele&ve Je J³eJenejevegmeej
meceepeele®e efvecee&Ce nesles cnCetve mebmke=Àleer ner meeceeefpekeÀ yeeye Deens.
3)mebmke=Àleer ®esmeb¬eÀceCe nes les(Culture is Transmitted ):
mebmke=Àleer ner me³egceer lenesles cnCepes mebmke=Àleer®es nerSkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s
nmleeblejerle nesles. ceeveJeer meceepeeceO³es pevceeuee ³esCeeN³ee yeeuekeÀeuee mebmke=Àleer efMekeÀJeueer peeles ns
keÀjle Demeleevee SkeÀe efHe{er®eer mebmke=Àleer ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s mebmkeÀej eletve ©peJeC³ee®ee Je Jele&ve
J³eJenej efMekeÀJeC³ee®³ee mJe©Heele mebmke=Àleer®es meb¬eÀceCe kesÀues peeles. ns keÀjle Demeleevee kegÀìgbye,
Mespeej ,efce$e HeefjJeej, Je[erueOeejer ceb[Uer, v eeles mebyebOe, J³ekeÌleer, MeeUe, Òeme ej ceeO³eces ³ee
ceeO³eceeletve mebmke=Àleer®es meb¬eÀce Ce kesÀues peeles. cegues ceesþer nesle peeleele lemeleMeer leer keÀesCeles Jele&ve ³eesi³e
De³eesi³e ³eeb®ee DeLe& ueeJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele l³eevegmeej mebmke=Àleer ,Jele&ve ,efve³eceves ,cegu³e,ÒesjCee ,munotes.in

Page 68

68DeefYeJe=Êeer Fl³eeoer iees<ìer peeCeerJeHetJe&keÀ pegv³ee efHe{erkeÀ[tve veJeerve efHe{erkeÀ[s meb¬eÀceerle nesleele. Òel³eskeÀ
efHe{er DeeHeuee meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee Heg{®³ee efHe{eruee mebmkeÀeje®³ee ceeO³eceeletve Jele&vee®³ee mJe©Heele
meb¬eÀceerle keÀjle Demelees.
4)mebmke=Àleer ceeveJeer iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjles (Culture Satisfies need of the
members of Society ):
Òel³eskeÀ meceepeele ceeveJeer iejpeeb®eer efveefce&leer Peeuesueer Demeles. ³ee iejpee Yeeieu³ee Demelee
ceeveJee r peerJeve megKeer ,mece=× ,meceeOeeveer DeeefCe Deeveboer nesT MekeÀles. ceeveJeeuee meeceeefpekeÀ ceeve efmekeÀ
iejpee HetCe& keÀjC³ee®es keÀece mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve kesÀues peeles. nîee ceeveJee®³ee iejpee YeeweflekeÀ
DeeefCe DeYeeweflekeÀ meb mke=Àleer®³ee ÒekeÀejevegmeej HetCe& kesÀu³ee peeleele. ceeveJeeuee DeYeeweflekeÀ iejpee ceO³es
Òesce, DeeHeguekeÀer, YeeJevee, mvesn, cew$eer, veelesmebyebOe j®evee, efJeMJeeme, ÒesjCee, Þe×e, veeleer Fl³eeoer
ceOetve HetCe& nesle Demeleele. lemes®e mebmk e=Àleer®³ee YeeweflekeÀ HeeleUerJej ceeveJee®³ee GojefveJee&ne®eer meeOeves
efvecee&Ce kesÀueer peeleele. nîee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer mebmke=Àleer efoMeeoMe&keÀ Je ceeie&oMe&keÀ YetefcekeÀe
efveYeeJele Demeles. ³eeceO³es veJeerve GlHeeove efJelejCe D eeefCe efJeefvece³ee®³ee He×leer efJekeÀ efmele kesÀu³ee
peeleele. ³eeÒeceeCes ceeveJeer mecegneleerue efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee iejpee HetCe& kesÀu³ee peeleele. ³eeletve
Deeblejef¬eÀ³es®³ee mJe©Heele mebmke=Àleer efvecee&Ce nesles.
5)mebmke=Àleer DeefYe³ee speve#ece efkebÀJee DevegketÀueoe³e Demeles (Culture is Adeptive ):
Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee mebmke=Àleer ner Deelcemeele efkebÀJee DevegkeÀue#ece keÀjeJeer ueeieles. keÀejCe
J³ekeÌleeruee pewefJekeÀ JebMeJe eoe®³ee DeeOeejs mebmke=Àleer ÒeeHle nesle veener lej leer mebmke=Àleer meeceeefpekeÀ Jele&ve
J³eJeneje®³ee DeeOeejs efMekeÀJeu³ee peeleele. l³eevegmeej J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee meYeesJeleeue®³ee He³ee&JejCee
meesyele efceUles pegUles I³eeJes ueeieles. l³eeceOetve meecegefnkeÀefjl³ee mebmke=Àleer®ee efJek eÀeme keÀjle Demelees.
lemeer®e leer meb¬eÀceerle keÀjle Demelees. ns keÀjle Demeleevee mebmke=Àleer®³ee Jele&ve J³eJenej meeceeefpekeÀ
mecegneceO³es DeHesef#ele DemeCeejer Jele&ves, efve³eceves, %eeve, cegu³e, HejbHeje, ©{er, keÀe³eos, ³eeb®es Heeueve
keÀjleevee l³eeuee ner J³eJemLee Deelcemeele keÀjeJeer ueeiele s. l³ee Jele&ve J³eJeneje®³ee ÒekeÀejeuee
meeceeefpekeÀ DeefOeceev³elee ÒeeHle keÀ©ve efoues peeles. l³ee Jele&ve J³eJenejeuee Devegme©ve mebmke=Àleer®es
Deelcemeele kesÀues peeles.
6)mebmke=Àle er®es DeeoM e&mJe©He (Culture is ideal ):
mebmke=Àleer ner DeeoM e&mJe©Heele Demeles. Òel³eskeÀ meceepee ®eer mebmke=Àleer ner l³ee mecet oe³ee®eer
DeeoMe& peerJeve jerle Demeles. ne DeeoMe& Òel³eskeÀ meceepeele efle®³ee Jele&ve J³eJenejeMeer mebyebOeerle y eeye
Deens. l³ee®es mJe©He efJeefYeVe mJe©Heele Demeles. ner mebmke=Àleer DeeHeuee Jeejmee Òel³eskeÀ efHe{îeebceO³es
mebJeOe&ve ,Òemeej DeeefCe efJelejCe keÀjle Demeles. l³eecetUs leer SkeÀ DeeoMe& mebmke=Àleer cnCetve veJeerve
efHe{er®³ee meceesj ³esles. ner mebmke=Àleer peerJeve pe ieC³ee®ee keÀewMeu³e cet u³e DeeOeeefjle efMe#eCe osleele.
l³eecetUs ner mebmke=Àleer ceeveJeer peerJeve mece=×, megKeer, meceeOeeveer, Deeveboer keÀjC³eeme ceole keÀjles.
l³ee®eyejesyej veJeerve %eeve ,J³eJemLee ÒemLeeefHele keÀ jC³ee®es keÀece DeeoMe& mebmke=ÀleerceOetve kesÀu³ee
peeleele. ³ee %eevee®ee JeeHej keÀ©ve DeeoMe& peerJeveceeie& efvecee&Ce keÀjleele cnCetve Òel³eskeÀ veJ³ee efHe{eruee
pegv³ee efHe{er®eer mebmke=Àle DeeoMe& mJe©Heele efmJekeÀejueer peeles. Yeejleer³e me bmke=Àleer n epeerJeve peieC³ee®eer
SkeÀ DeeoMe& He×leer cnCetve meceesj ³esles.munotes.in

Page 69

697)Yeecharacteristics of culture ):
`YeemeeceeefpekeÀ ÒeeflekeÀe®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. ner ÒeeflekesÀ Òel³e#e peerJeve J³eJenejeceO³es mebmke=Àleer®eer
efveefce&leer ,mebJeOe&ve Je ÒemeejCe keÀjC³eemeeþer GHe³eesieele DeeCeueer peeles. l³eecetU spegv³ee efHe{erceOeerue
%eeve ,cegu³e ,efve³eceves ,keÀe³eos ,efveleer,ÒesjCee Fl³eeoer®ee Òemeej Jeejmee®³ee mJe©Heele ogmeN³ee
efHe{erkeÀ[s meb¬eÀceerle nesle Demelees. cnCetve `Yee8)mebmke=Àleer ner SkeÀelcelee efvecee&Ce keÀjles (Culture is integrative
mechanism ):
meceepe peerJeveeceO³es mebmke=Àleer ner SkeÀelcelee efvecee&Ce keÀjles leer J³ekeÌleer DeeefCe meceepeeceO³es
mebmke=Àleer SkeÀelcelee ÒemLeeefHele keÀjle Demeles. leer me ceepee®ee keÀe³e&Yeej SkeÀef$ele keÀjC³ee®ee Òel³es³e
keÀjles. leer®eer efve³ecee®eer J³eJemLee mebIeìerle ©Heele ©Heeblej keÀjles leer meeceeefpekeÀ mebmLeeb®³ee mJe©He
mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjles. l³eevegmeej meceepeele Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee efle®ee opee& YetefcekeÀ efve³eceves cegu³e
ÒeceeCekesÀ Òeoeve kesÀueer peeles ³eeuee mebmke=Àleer®ee YetefcekesÀletve SkeÀmebIe efvecee&Ce kesÀues peeles. l³eevegmeej
J³eeqkeÌleuee DeveskeÀ YetefcekeÀe efveYeJeeJ³ee ueeieleele. l³eeuee mebIeìerle mJe©He ÒeeHle ne sles ns mebIeìerle
mJe©He meceepeele SkeÀelcelee ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es keÀece keÀjles. ³ee®es mJe©He efJeefYeVe Demeues lejer
mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve SkeÀelcelee ÒemLeeefHele kesÀueer peeles. l³eeceO³es J³ekeÌleer®³ee YetefcekesÀ®es DemeCeejs
HejmHejeJeuebyeve ns meceepeele SkeÀelcelee efvecee&Ce kesÀues peeles. Goe. kegÀìgbye mebmLes®³ee ceeO³eceeletve
meceepeele mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve SkeÀelcelee efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles. DeMeeÒekeÀejs mebmke=Àleer ner
meceepeele SkeÀelcelee efvece e&Ce keÀjles.
9)mebmke=Àleer s Dece=le& DeeefCe DeefleJ³e weqkeÌlekeÀ Demeles (Culture is abstract and it is
super -individual ):
meeceeefpekeÀ mecegne ceO³es mebmke=Àleer®eer efveefce&leer SkeÀ Dece=le& yeeye Deens. mebmke=Àleer®es Dece=le&
mJe©He cnCepes DeÒel³e#e Jele&ve J³eJenej pees DeeHeu³ee [esUîeevee efomele veener. ner mebkeÀuHevee
meceepeMeem$eer³e¢<ìîee J³ekeÌleer Je meceepe ³eeb®³ee Jele&ve J³eJeneje®es mJe©He %eeve, cetu³e, HejbHeje,
ÒesjCee, Þe×e, DeefYeJe=Êeer, ³ee iees<ìer Dece=le Demeleele Demes Demeues lejer ceeveJeeves ³ee meJe& Jele&ve Je
J³eJenejeJejleer efve³eb$eCe ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer GHe³eesieele DeeCeueer peeles. ³ee®e yejesyej leer
Jew³eeqkeÌlekeÀ mebyebOee®³ee Demeleele peer DeeHeu³ee efHe{ervee mebmke=ÀleerkeÀ Jeejmee ÒemLe eefHele kesÀues peeles.
³eecegUs mebmke=Àleer Dece=le HeeleUerJejleer DeeHeues JeemleJe mJeleb$eefjl³ee efìkeÀJetve þsJeC³eele ³esles.
10)mebmke=Àleer HeefjJele&veMeerue Demeles (Culture undergoes a process of
change ):
mebmke=Àleer ner meelel³eeves ®e eueCeejer HeefjJele&vee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. Òel³eskeÀ meceepeeceO³es
mebmke=Àleer ner keÀceer DeefOekeÀ ÒeceeCeele HeefjJeefle&le nesles ns HeefjJele&ve ueeskeÀ©{er, ueeskeÀjerleer, ueeskeÀefveleer,
keÀe³eos HejbHeje ©{er, Þe×e, efJeMJeeme, veerleer Fl³e eoer®³ee ceeO³eceeletve nesles. Òel³eskeÀ meceepee®eer
meeceeefpekeÀ efve³eceves Je J³eJenej keÀeJ³eeveg©He yeouele Demeleele. ³eeceeies meceepeele veJeerve efMe#eCe Je
leb$e%eeve ceeO³eceeletve veJeerve cetu³e Je Jele&ve J³eJenej mebmke=Àleer HeefjJele&ve efvecee&Ce keÀjleele lesJne veJeerve
meeceeefpekeÀ cegu³e J³eJemLes®eer ÒemL eeHevee kesÀueer peeles. l³eecetUs meceepeeleerue pet veer peerJeve cegu³e
vekeÀe©ve veJeerve cetu³e efmJekeÀeju eer peeleele. keÀejCe veJ³ee cet u³ee®³ee ÒemLeeHeves®ee Òemeej Òe®ee j DeefOekeÀmunotes.in

Page 70

70ÒeceeCeele keÀjC³eele ³esles. Yeejleele Yeejleer³e mebefJeOeevee®³ee ceeO³eceeletve mJeeleb$³e, mecelee, yebOeglee
DeeefCe meeceeefpekeÀ v³ee³e Oece&efvejHes#elee m eceepeJeeo ner ueeskeÀMeener cet u³e e fmJekeÀejC³eele Deeueer. l³eecet Us
meceepee le meeceeefpekeÀ meebmke=Àe flekeÀ cet u³e efmJekeÀejueer peeleele leer kesÀJeU meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&veeleerue
yeoueeceOetve mHe<ì nesleele.
Jejerue meJe& JewefMe<ìîesceOetve mHe<ì nesles keÀer, mebmke=Àleer ner ceeveJe efveefce&le yeeye Deens leer kesÀJeU
ceeveJeer meceepeeceO³es®e efvecee&Ce nesles. ner mebmke=Àleer Òel³eskeÀ efHe{îee efHe{îee ceO³es meb¬eÀceerle
keÀjC³eeyejesyej mJeerkeÀej ner kesÀuee peelees. meceepeele mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve SkeÀelcelee ÒemLeee fHele
keÀjC³eele ³esles. l ³eecetUs meceepeele efJeefYeVe mebmke=Àleer Demeueer lejer meeceeefpekeÀ Jele&ve J³eJenejeJejleer
meeceeefpekeÀ efve³eceves ÒemLeeefHele kesÀueer peele ner efve³eceves Jele&ve J³eJeneje®es mJe©He YeeweflekeÀ DeeefCe
DeYeeweflekeÀ mJe©Heele efvecee&Ce keÀjl eelel³eecetUs mebmke=Àleeruee efle®es mJeeleb$e DeefmlelJe efvecee&Ce keÀjC³eele
³esles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) mebmke=Àleer mebkeÀuHevee meefJemlej efuene.
2) mebmke=Àleer®eer mebkeÀuHevee meebietve l³ee®eer JewefMe<ìîes meefJemlej efuene.
5.5 mebmke=Àleer®es ÒekeÀej
mebmke=Àleer ne Meyo meJe& meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer mJeerkeÀej Jele&ve He×leer cnCetve
mJeerkeÀejueer Deens. ³ee mebmke=Àleer®eer efveefce&leer ner meeceeefpekeÀ mecegneceO³es efvecee&Ce nesles. l ³ee®eer mJele:®eer
GefÎ<ìîes -efve³ece cegu³e DeeefCe keÀe³e& He×leer Demeles. ner mebmke=Àleer mJeb³eHetCe&efjl³ee efvecee&Ce kesÀueer peeles.
ner meb mke=Àleer kegÀìgbye, JebMe mecet oe³e, Je meceepe ³eeletve efvecee&ve kesÀueer peele s. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ne
mecetoe³ee®ee mJele:®eer mebmke=Àleer efvecee&Ce keÀjle Demeleele. l³ee®ee efJeefJeOe mebmke=Àleer ceO³es menYeeie
Iesleuee peelees. ³ee J³ekeÌleer pegv³ee HejbHeje ©{er veekeÀe©ve veJeerve peerJeveHe×leer mJeerkeÀejC³ee®es keÀece
keÀjleele.
mebmke= Àleer®ee DeY³eeme keÀjle Demeleevee keÀener meceepeMeem$e%eebveer mebmke=Àleer®es ÒekeÀej meebiele
Demeleevee YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ ÒekeÀejeceO³es efJeYeeieCeer keÀjC³eele ³esles. DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer®es
efJeYeepeve GHemebm ke=Àleer ceO³es keÀjC³eele ³esles. l³eeb®³eeceO³es HejmHejemebyebOee®eer J³eJemLee efvec ee&Ce
keÀjC³eele Deeueer l³eecet Us mebmke=Àleer®³ee ÒekeÀeje®eer efJeYeeieCeer meefJemlejHeCes keÀjlee ³esles.munotes.in

Page 71

71YeeweflekeÀ mebmke=Àleer (Material Culture) cnCepes ceeveJeeves yeveJe uesu³ee DeeefCe lees JeeHejle
Demeuesu³ee meJe& Jemlet®ee meceeJesMe p³ee mebmke=ÀleerceO³es neslee leeruee YeeweflekeÀ mebmke=Àleer cnCelee ³esF&ue.
³eeceO³es Deieoer megF&Heemetve les efJeceeve ceeefnleer leb$e%eevee®³ee meeefnl³eeÒeceeCes JeemleJe mJe©H eeleerue meJe&
Jemlet meeOevee®ee meceeJesMe ³eeceO³es kesÀuee peelees. YeeweflekeÀ mebmke=Àleer ceeveJee®³ee iejpee®³ee HetleeaceOetve
efveceeCe& nesles. l³eeefMeJee³e ceeveJee®³ee iejpeebef®e Hetleea efMeJee³e peerJeve peieCes DeMeke̳e nesles. cee veJeev es
DeeHeu³ee cegueYetle iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer DeVe, Jem$e, efveJeeje F. iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer YeeweflekeÀ
mebmke=Àleer®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer Deens. l³eeJejleer ceeveJee®ee GojefveJee&n DeeOeejYetle Deens.
cnCetve ceeveJeer peer JeveeceO³es YeeweflekeÀ mebmke=Àleeruee Devev³e meeOeejCe cenÊJe ÒeeHle Peeues. ceeveJeeves
YeeweflekeÀ mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve He³ee&JejCe Je vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeerJejleer efve³eb$eCe efvecee&Ce kesÀues
Deens.
lej DeYeeweflekeÀ mebmke=À leer ner %eeve Þe×e cet u³es ÒeceeCekesÀ Fl³eeoer Dece=le& IeìkeÀebveer efceUtve
yeveuesueer SkeÀ mebkeÀerCe& meceûelee nes³e. ner mebmke=Àleer meeceeefpekeÀ mebmLee®³ee ceeO³eceeletve mebIeìerle
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. ³ee mebmke=Àleer®es Ieìk eÀ J³ekeÌleerkeÀ[tve efMekeÀu³ee. DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer®eer
J³eJemLee ner Oece&, kegÀìgbye efJeJeen, efMe#eCe, DeLe& DeeefCe Meemeve Fl³eeoer meeceeefpekeÀ mebmLeeb®³ee
ceeO³eceeletve DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer efvecee&Ce kesÀues peeleele. ³ee mebmLee b®³ee ceeHe&Àle ³eeb®ee DeYeeweflekeÀ
mebmke=Àleer®ee mJeerkeÀej kesÀuee peelees. YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer®³ee ÒekeÀeje®es efJeMuesmJe©Heele ceeb[Ceer kesÀueer peeles. ³ee oesvner mebmke=Àleer meebmke=ÀeflekeÀ ÒeeflekeÀeb® eer efveefce&leer keÀjC³ee®es keÀece
keÀjleele l³ee oesvner®³ee SkeÀ$eerle mJe©Heele efomeleele. l³ee iees<ìer HejmHej mebyebOeer DeeefCe DeJeuebyeerle
Deens. Goe. mebieerle Jeeove ÒekeÀejeceO³es Jeervee ³ee meeOevee®ee JeeHej keÀ©ve mebieerleeleerue ue³e He×le
efvecee&Ce kesÀueer peeles. ³eeceO³es JeerCee ne YeeweflekeÀ mebmke=Àleer®ee Yeeie pejer Demeuee lejer l³ee®³ee Jeeovee
ceOetve mebieerle ner DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer efvecee&Ce nesle Demeles. l³eecetUs YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ mebmke=Àlee r
ner HejmHejebMeer pees[C³eele Deeu³ee®es mHe<ì nesles.
5.6 GHe -mebmke=Àleer (SUB -CULTURE)
mebmke=Àleer®³ee ÒekeÀeje®ee DeY³eeme keÀjle Demeleevee GHemebmke=Àleer DeeefCe Òeeflemebmke=Àleer ³ee
oesvner®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. J³eeHekeÀ meceepeeceO³es DeveskeÀ meec eeefpekeÀ mecegne ®eer
efJeYeeieCeer HeenC³eem e efceUles. ³ee efJeefJeOe mecet oe³ee®eer efJeYeeieCeer ceO³es meceeve mebmke=Àleer keÀener ÒeceeCeele
efometve ³esles. l³eevegmeej l³ee mecegne®³ee Dee®eej efJe®eej DeeefCe Jele&ve J ³eJeneje®es mJe©He mebmke=Àleer®³ee
ÒekeÀejeceO³es efJeYeeieues peeles. lesJne SkeÀe®e meceepeeleerue efJeefYeVe mecetne ®³ee p³ee mecetn efJeefMe<ì
mebmke=Àleer Demeleele. l³eebvee GHemebmke=Àleer (Sub -Culture) Demes cnCeleele. Yeejleer³e ueeskeÀ
HejosMeec eO³es peeTve DeeHeueer mebmke=Àleer JewefMe<ìîes DeeHeu³eeyejesyej IesTve peeleele. ³ee ceO³es DeeHeueer
mebmke=ÀleerkeÀ Deelcemeele keÀjleele Je oesnes®es efcemeUtve JesieUer mebmke=Àleer DeefmlelJeele ³esles efleuee
GHemebmke=Àleer cnCetve DeesUKetve ³es les. ³ee mebmke=Àleer meceûe meceepeeMeer mebyebOeerle Demelees.
GHemebmke=Àleer ner DeeOegefvekeÀ meceepeele HeenC³eeme efceUles. ner iegbleeiegbleer®eer yeeye Deens leer
mecegne®e JewefMe<ìîe cnCetve DeesUKele veener. Goe. mLeueebleefjle mecegoe³e ner DeeHeueer mLeeefvekeÀ
mebmke=Àleer IesTve Flej efþkeÀeCeer IesTve peele Demelees. l³ee efþkeÀeCe®³ee mebmke=Àleer ceO³es GHemebmke=Àleer
cnCetve DeesUKe efvecee&Ce keÀjleele. l³eecetUs lees cegK³e mebmke=Àleer®ee SkeÀ ueneve Yeeie cnCetvemunotes.in

Page 72

72GHemebmke=Àleer® eer DeesUKe kesÀueer peeles. l³eecetUs mebmke=Àleer DeeefCe meeceeefpekeÀ J³eJemLes®ee Yeeie yevelees
GHemebmke=Àleer ceO³es J³ekeÌleeriele keÀe³e& DeeefCe peerJeve peieC³ee®es keÀece kesÀues peeles.
Òel³eskeÀ meceepeeceO³es GHemebmke=Àleer efveefce&lee r nesle Demeles. J³ekeÌleeriele HeeleUerJejleer mebmke=Àleer®es
mJe©He GHemebmke=Àleer ceO³es kesÀues peeles. l³eeceOetve veJeerve mebmke=Àleer efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀece
Gmebmke=Àleer®³ee efJeefJeOelesletve keÀjle Demeleele. l³eeletve mebmke=Àleer®es p eerJeve ®e¬Eà efvecee&Ce keÀjleele. ner
mebmke=Àleer®³ee YeeweflekeÀ HeeleUerJejleer GHemebmke=Àleer®eer efveefce&leer yeefn&iele mecegnekeÀ[tve kesÀueer peeles.
³eeceOetve GHemebmke=Àleer DeefmlelJe efvecee&Ce keÀjles.
keÀener meceepeMeem$e%eeveer GHem ebmke=Àleer®eer veeWo ner efJeefMe<ì peerJeveHe×leer, cegu³e, ÒeceeCekesÀ
DeeefCe Þe×e ceOetve GHemebmke=Àleer efvecee&Ce keÀjleele. ner mebkeÀuHevee meeceeefpekeÀ mecet neceOeerue efJeefJeOe
ueeskeÀmebK³ee JewefMe<ìHetCe& Yeeiee®³ee meboYee&le kesÀueer Dee ns. ner mebkeÀuHevee ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejleer JebMeerkeÀ
mecegn DeeefCe meeceeefpekeÀ Jeiee&®³ee mebyebOeerle Deens. p³eeceOetve GHemebmke=Àleer®es mJe©He mHe<ì nesles.
meceepeMeem$e%eeveer GHemebmke=Àleer mebkeÀuHevee ner meceepeeleerue ueeskeÀmebK³es®³e e efJeMuesmeboYee&le GHe³eesieele DeeCeueer peeles. ³eeefJe1) YeewieesefuekeÀ GHe -mebmke=Àleer (Geographical sub -culture)
2) JebefMekeÀ GHe -mebmke=Àleer (Ethical sub-culture)
3) Oeeefce&keÀ GHe -mebmke=Àleer (Religious sub-culture)
4) meeceeefpekeÀ GHe -mebmke=Àleer (Social sub-culture)
5) jepekeÀer³e GHe -mebmke=Àleer (Political sub-culture)
6) J³eeJemeeef³ekeÀ GHe -mebmke=Àleer (Occupational sub -culture)
1) YeewieesefuekeÀ GHe -mebmke=Àleer (Geographical sub -culture) :
efJemle=le YeewieesefuekeÀ #es$eeceO³es mebmke=Àleer ner DeefOekeÀ ÒeceeCeele J³eeHekeÀ meceepeele efomeles.
l³eevegmeej J³eeHekeÀ mebmke=Àleer®es efJeYeepeve ner GHe -mebmke=Àleer ceO³es Dee{Utv e ³esles. ner mebmke=Àleer
J³eeJeneefjkeÀ HeeleUerJejleer yeoue neslees. l³eeÒeceeCes GHe -mebmke=Àleer®eer efveefce&leer nesles. Goe. Yeejle
osMee®³ee J³eeHekeÀ YeewieesefuekeÀ #es$eeceO³es DeveskeÀ Oece& HebLe peeleer®es ueeskeÀ JesieJesieUîee ÒeosMeele J eemleJe
keÀjleele. l³ee Yeeieele DeeHeues mebmke=ÀleerkeÀ DeefmLelJe GHe -mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve DeefOekeÀ keÀeU
efìkeÀJetve þsJeC³ee®es keÀece keÀjle Demeleele. l³eeÒeceeCes l³ee®es peerJeve He×leer GHemebmke=Àleer ceO³es
efJeYeeieueer iesuesuee D eens.
2) JebefMekeÀ GHe -mebmke=Àleer (Ethical sub -culture) :
J³eeHekeÀ meceepeJ³eJemLesceO³es JebefMekeÀ GHe -mebmke=Àleer efJemleejuesuee Deens. peieYejeleerue
ÒeosMeeceO³es JebMee®es DeefmlelJe Òel³eskeÀ MeyoeceO³es efJeYeeieCeer Peeueer Deens. l³ee Ò el³eskeÀ YetYeeieeceO³es
JebMee®ee mJele:®ee DeefYeceeve DeefOekeÀ ÒeceeCeele efomeles. l³eevegmeej l³eeb®³ee Jele&ve J³eJeneje®³ee He×leer
mHe<ì efomele s. efJeMesDecese fjkeÀe, DeeefÖeÀkeÀe, oef#eCe DeeefMe³ee, ³egjesHeer³eve Keb[eceOeerue osMeeceO³es Yeejle, ®eerve, peHeeve,
keÀesefj³ee, lewJeeve ³esLetve ³egjesHeer³eve DecesefjkeÀve osMeele mLeueeblejCe nesCeejer JebefMekeÀ mecetn GHe -mebmke=Àleer
efvecee&Ce keÀjleevee efomeleele. ³ee YeeieeceO³es veJ³ee efJekeÀemee®³ee mebOeer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer ÒeefMe#eCe Jemunotes.in

Page 73

73efJekeÀemee®es keÀe³e&¬eÀce efvecee&Ce keÀjle Demeleele l³eecetUs veJeerve JebefMekeÀ ieìe®eer GHe -mebmke=Àleer DeefOekeÀ
mHe<ì nesles.
3) Oeeefce&keÀ GHe -mebmke=Àleer (Religious sub -culture) :
meeceeefpekeÀ mecet neceO³es efJeefJeOe Oeeefce&keÀ ieì mJele:®eer Oeeefce&keÀ GHe -mebmke=Àleer efJeYeeieueer
peeles. Òel³eskeÀ Oece& DeeHeu³ee Oeeefce&keÀ lelJe efJe®eej Dee®eej DeeefCe J³eJenej He×leer®ee Òel³e#ee ceO³es
GHe³eesieele DeeCeueer peeles. ³eevegmeej Oeeefce&keÀ mebmke=Àleer DeeHeu³ee GHeveiejeceO³es l³ee®eer efJeYeeieCeer
efJeefJeOe HebleeceO³es efJeYeeieCeer keÀjC³eele ³eles. l³eevegmeej l³ee®e GHe -mebmke=Àleer IeìkeÀe®eer J³eJemLee
efvecee&Ce nesleele .³ e eG H e -mebmke=Àleervegmeej Oeeefce&keÀ Þe×e, cet u³e, HejbHeje, ©{er, veerleer, ÒesjCee Je Jele&ve
J³eJeneje®es efve³ece keÀe³eos ³eeb®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. ³ee ceOetve DeeHeueer GHe -mebmke=Àleer DeefmlelJeele
þsJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjle D emeleele. ³ee Oeeefce&keÀ mece toe³eeceO³e se f ¸ e M ® e v e ,c e g e f m u e c e ,e f n b o t ,p e g T yeew×,
pewve ³ee Oeefce&³e mecet oe³ee®eer GHe -mebmke=Àleer®eer efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. l³eevegmeej Oeeefce&keÀ mebmke=Àleer
l³ee mecegoe³ee Debleie&le GHe -mebmke=Àleer efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles.
4) meeceeefpekeÀ GHe -mebmke=Àleer (Social sub -culture) :
meeceeefpekeÀ mebj®eves®eer efveefce&leer ceO³es meeceeefpekeÀ Jeieea³e efnlemebyebOe efvecee&Ce kesÀues peeles.
l³eecetUs l³ee efJeefMe<ì Jeiee&®³ee peerJeve He×lee rvegmeej l³ee®eer mebmke=Àleer efvecee&Ce nesles. l³ee®eer mebmke=Àleer
Jeieea³e HeeleUerJejleer DeeOeeefjle Demeles. meceepeMeem$eer³e ¢<ìîee meeceeefpekeÀ Jeieea³e GHemebmke=Àleer ner
kegÀìgbye, Ieje®³ee He×leer Yeel³ee®³ee Þe×e, cetu³e , HejbHeje efjleerefjJeepe ÒeceeCekesÀ ³eeb®eer efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. l³eevegmeej
meeceeefpekeÀ Jeieea³e GHe -mebmke=Àleer HeenC³eeme efceUles.
5) jepekeÀer³e GHe -mebmke=Àleer (Polit ical sub -culture) :
jepekeÀer³e J³eJemLesceO³es GHe -mebmke=Àleer efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles. ³eeceO³es meerceeble
mecegoe³eeleerue jepekeÀer³e mecet n ceO³es jepekeÀer³e ®e®ee& keÀjC³eeceO³es meYeemeo menYeeieer nesleele. ³ee
mecegne®eer GHe -mebmke=Àleer mLeeefHele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. ³eeceOeerue [eJes DeeefCe GpeJes ieì
DeMeer efJeYeeieCeer ceOetve jepekeÀer³e GHe -mebmke=Àleer efvecee&Ce kesÀues peeles. l³eebveer ÒemLeeefHele jepekeÀer³e
mebmke=Àleer Hes#ee DeeHeueer mebmke=Àleer JesieUî ee mJe©Heele Deens ns GHe -mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve mHe<ì
oMe&Jeleele.
6) J³eeJemeeef³ekeÀ GHe -mebmke=Àleer (Occupational sub -culture) :
J³eeJemeeef³ekeÀ GHe -mebmke=Àleer ner keÀecee®³ee HeefjefmLeleerMeer DevegmejCe efvecee&Ce kesÀueer peeles.
keÀecee®³ee mebmke=Àleer®es mJe©He DeefOekeÀ iegbleeiegbleer®es Demeles. l³eeÒeceeCes l³eeb®es GHeefJeYeeie mLeeefHele kesÀues
peeleele. ³ee GHe -mebmke=Àleer ceO³es DeewHe®eeefjkeÀ DeeefCe DeveewHe®eeefjkeÀ #es$eeleerue keÀeceieej DeefOekeÀejer
keÀce&®eejer Je J³eJemLeeHekeÀ ³eeb®³ee mebyebOeeletve GHe -mebmke=Àleer efvecee&Ce nesles. ³ee keÀce&®eeN³ee®eer keÀecee®³ee
efþkeÀeCe®es DemeCeejs JeeleeJejCe ns J³eJemLeeHekeÀ mebmke=Àleer Debleie&le DeeefCe yeefn&iele mJe©Heele mHe<ì
keÀjles.
Jejerue meJe& GHe -mebmke=Àleer®³ee ÒekeÀejeceOetve mebmke=Àleer®es mJe©He mHe<ì kesÀues peeles.
meceepeeceO³es cegK³e mebmke=ÀleerceO³es GHe -mebmke=Àleer efvecee&Ce kesÀueer peeles. ner GHe -mebmke=Àleer mJele:®es Þe×e,
cetu³e s, HejbHeje, ©{er, veerleer ÒeceeCekesÀ efve³eceves ³eeb®eer efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. l³eecetUs mebmke=Àleer®esmunotes.in

Page 74

74JesieUsHeCe mLeeefHele keÀjC³eele ³esles ner mebmke=Àleer cegK³e mebmke=ÀleerHeemetve JesieUsHeCe efvecee&Ce keÀjles. les
Debleie&le DeeefCe yeefn&iele mJe©HeeceO³es meceeefJe<ì keÀjC³eel e³ e s l e s .
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) GHe-mebmke=Àleer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) GHe-mebmke=Àleer®eer mebkeÀuHeves®es ÒekeÀej mHe<ì keÀje.
5.7 Òeefle mebmke=Àleer (COUNTER -CULTURE)
mebmke=Àleer®³ee ÒekeÀeje®ee DeY³eeme keÀjle Dem eleevee GHe -mebmke=Àleer DeeefCe Òeefle -mebmke=Àleer ³ee
oesvneR®ee keÀjlee ³esF&ue. ³eeceO³es GHe -mebmke=Àleer ner ÒeYeglJekeÀejer mebmke=Àleer®es Hes#ee JesieUîee ÒekeÀejs
efvecee&Ce keÀjles. lej Òeefle -mebmke=Àleer ner ÒemLeeefHele mebmke=Àleer®³ee Hejm Hej efJejesOeer mJe©HeeceO³es efvecee&Ce
Peeuesuee Demeles. ner mebmke=Àleer le©Ce efHe{îeeceO³es DeefOekeÀ ÒeceeCeele Jee{le Demeles. pegv³ee ÒeLee HejbHeje
©{er efveleer Þe×e cetu³e efve³eceves ³eebvee Òeefle veJeer mebmke=Àleer efvecee&Ce keÀjC³ee®es ke Àece kesÀues peeles. meve
1960 veblej®³ee keÀeUeceO³es Òeefle -mebmke=Àleer GYeejC³eele Deeu³ee®es efomeles. ³eeceO³es efJeMesle©Ce Jeiee&ves mJele:®eer mebmke=Àleer ÒemLeeefHele mebmke=Àleer®³ee efJejesOeele peeTve GYeejC³ee®es keÀece kesÀues.
Goe. efnHHeer®eer mebmke=Àleer ner osKeerue Òeefle -mebmke=Àleer cnCetve meceesj Deeueer l³eebveer meceepeeves Ieeuetve
efouesu³ee meeceeefpekeÀ Jele&ve Je efve³ecee®³ee yeenîe Jele&ve keÀ©ve mJele:®eer mebmke=Àleer Òeefle -mebmke=Àleer®³ee
mJe©Heele ÒemLeeef Hele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. cnCetve leer Òeefle -mebmke=Àleer cnCetve DeesUKeC³eele Deeueer.
Òeefle-mebmke=Àleer®eer efveefce&leer ner ÒemLeeefHele mebmke=Àleer®³ee efJejesOeeceO³es DeeHeues mJele:®eer
mebmeke=Àleer ÒemLeeefHele keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. les pegv³ee cetu³e , HejbHeje, Þe×e, cetu³e efve³eceves
ÒeceeCekesÀ Fl³eeoer®³ee efJejesOeepev³e J³eJemLee ÒemLeeefHele Òeefle -mebmke=Àleer cnCetve GYeejleevee efomeleele.
Òeefle-mebmke=Àleer®eer efveefce&leer ner ÒeYeglJekeÀejer mebmke=Àleer®³e e He×leer®³ee Heeueve keÀjC³eeceOetve J³ekeÌleeriele
HeeleUerJejleer DeHe³eMe efvecee&Ce nesles. l³eecetUs J³eeqkeÌle l³ee mebmke=Àleer efJejesOee Òeefle mebmke=Àleer ÒemLeeefHele
keÀjC³ee®es keÀece keÀjle Demelees. Goe. yesjespeieej le©Ce meceepe efJeIeel ekeÀ ke=Àl³eeceO³es meceeJesMe neslees.
keÀejCe l³ee®³ee jespeieeje®ee ÒeMve mees[Jeuee peele veener. l³eecetUs l³eebvee Demee meceepe efJeIeelekeÀ
mecetneceO³es meceeJesMe nesleele les l³ee®es vewjeM³e IeeueJeC³eemeeþer meceepeeleerue ÒemLeeefHele mebmke= Àleer
efJejesOee Òeefle -mebmke=Àleer ieìele menYeeie nesleele.munotes.in

Page 75

75DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Òeefle-mebmke=Àleer cnCepes keÀe³e l³ee®es mJe©He mHe<ì keÀje.
5.8 mebmke=Àleer®eer keÀe³e& (FUNCTION OF CULTURE)
mebmke=Àleer mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme kesÀuee Demelee ceeveJeer peerJeveeceO³es mebmke=Àleer®es cenÊJe
Demeu³ee®es mHe<ì nesles. ³eeefJel³eecetUs ceeveJeer peerJeve megKeer, mece=×, Deebveoce³e De eefCe meceeOeeveer efvecee&Ce nesles. meeceeefpekeÀ
yeouee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es mebmke=Àleer®es keÀe³e& cenlJeHetCe& jenles. cnCetve mebmke=Àleer DeY³eemekeÀebveer mebmke=Àleer®eer
keÀe³e& Heg{erueÒeceeCes meebefieleueer Deensle.
1) meceepemegOeejCesle ³ eesieoeve (Contribution in Social Reforming ):
meceepeeceO³es mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve meceepemegOeejCee efvecee&Ce kesÀueer peeles. meceepeeceO³es
J³ekeÌleer -J³ekeÌleer, J³ekeÌle er-mecetn DeeefCe mecetne -mecetne ceO³es mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceel etve mebyebOe ÒemLeeefHele
nesleele. lesJne ³ee mebyebOeeceO³es megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCeejer Þe×e, cetu³e , %eeve, HejbHeje, jerleerefjJeepe
efveleer efve³eceves efveefce&leer keÀjC³eele ³esles lesJne meceepe megOeejCee efvecee&Ce nesles ³eemeeþer mebmke =Àleer ³eesieoeve
osle Demeles.
2) meceepeJ³eJemLes®eer yeebOeCeer keÀjCes (Contruction of Social System ):
mebmke=Àleer meceepeJ³eJemLes®³ee yeebOeCeer ceO³es meeceeefpekeÀ mebmLeeb®³ee ceeO³eceeves yeebOeCeer keÀjles.
meceepeeceO³es meeceeefpekeÀ meb mLeeb®³ee ceeO³eceele meeceeefpekeÀ efve³eceeb®eer efveefce&leer keÀjle Demeleele. ner
keÀjle Demeleevee meceepeJ³eJemLes®eer j®evee DeefOekeÀ yeUkeÀì keÀjC³eemeeþer mebmke=Àleer Òe³elve keÀjles.
l³eemeeþer meceepeeceO³es meceepeJ³eJemLes®eer yeebOeCeer ke ÀjCeejer cetu³e Je efve³ecevee®eer j®evee keÀjC³eele ³esles.
l³eecetUs meceepeele SkeÀelcelee efvecee&Ce kesÀueer peeles. HeefjCeeceer meceepeJ³eJemLes®eer yeebOeCeer keÀjC³eele
mebmke=Àefle keÀe³e& keÀjles.
3) J³ekeÌleeR®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee (Fulfillment of human needs ):
mebmke=Àleer ner Òel³eskeÀ meceepeele efJeefYeVe mJe©Heele Dee{Utve ³esles. l³ee meceepee®eer peerJeve
peieC³ee®eer He×leer cnCetve Òe®eueerle nesles, leer mebmke=Àleer J³ekeÌleer®eer MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ DeeefCe
meeceeefpe keÀ iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjle Demeleele. ns keÀjle Demeleevee DeeHeu³ee mebmke=ÀleerkeÀ cetu³e ,H e j b H e j e ,
%eeve, Þe×e, efve³eceves ÒeceeCekeÀe®es veerleer ÒesjCee efJeMJeeme F. meJe& IeìkeÀeb®ee Òe®eej mebJeOe&ve peleve
keÀjC³eele ³esles. ner cetu³e SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s meb¬eÀceCe keÀjC³eele ³esleele. l³eecetUsmunotes.in

Page 76

76meceepeeuee DeHesef#ele DemeCeejer peerJeve cetu³e s mebmke=Àleer ceeO³eceeletve J³ekeÌleer®³ee iejpee HetCe& kesÀu³ee
peeleele.
4) meceepeerkeÀjCe DeeefCe J³eeqkeÌlecenÊJee ®³ee efJekeÀemeele ³eesieoeve (Contribution in
Socialization and personality Development ):
mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve meceepeeleerue J³ekeÌleer®es meceepeerkeÀjCe DeeefCe J³eeqkeÌlecenÊJee®ee
efJekeÀemee®es keÀe³e& kesÀues peeles. ³ee ceeO³eceeletv e J³ekeÌleer®es meceepeerkeÀjCeeceO³es veJeerve Jele&ve He×leer®eer
efMekeÀJeCe efoueer peeles. J³ekeÌleeruee meeceeefpekeÀ Jele&ve Je efve³ecee®eer DeesUKe keÀ©ve efoueer l³eecetUs
J³ekeÌleer®eer J³eeqkeÌlecenlJe efJekeÀefmele keÀjC³ eemeeþer ³eesi³e, De³e esi³e, ®et keÀ yejesyej Jele&ve Je
efve³ecee®³eevegmeej J³ekeÌleerHej mebmkeÀej efvecee&Ce kesÀuee peelees. l³eeletve J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌlecenÊJee®eer ³eesi³e
pe[Ce Ie[Jetve keÀjJetve DeeCeueer peeles. l³eecetUs mebmke=Àleer ner J³eeqkeÌlecenÊJee®eer Je meceepeerkeÀjCee®eer
efveefce&leer keÀe³e& keÀjles.
5) megmebJeeo efvecee&Ce keÀjCes (Good Communication ):
mebmke=Àleer ner J³ekeÌleer -J³ekeÌleer, J³ekeÌleer -mecetn, mecetn -mecegne ceO³es Deeblejef¬eÀ³es®es J³eJemLee
efvecee&Ce keÀjles. mebmke=Àleer ner megmebJeeoe®³ee ceeO³eceeletve meceepeJ³eJemLee efvecee&Ce keÀjles. ³eemeeþer
YeeÒeeflekeÀ Je efueHeer®eer ³ee®ee JeeHej keÀ©ve mebJeeo meeOeuee peelees. ³ee meebmke=ÀeflekeÀ meeOeC³ee®ee JeeHej
keÀ©ve meceepe J³eJemLesuee J³ekeÌleer®³ee ³eesi³e Jele&veeuee ceev³elee osles ³eecegUs megmebIeìerle Je megefMeef#ele
meeceeefpekeÀ peerJeve peielee ³esles.
Jejerue meJe& cegÐeebJe©ve mebmke=Àleer®eer keÀe³e& meceepeJ³eJemLesceO³es megjef#ele, megmebIeefìle DeeefCe
megefMeef#ele SkeÀelcee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer nesles, meceepeJ³eJemLesceO³es efmLejlee ÒeeHle keÀjC³eemeeþer
mebmke=Àleer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeJele Demeles.
DeeHeueer Òeiele er leHeemee :
1) mebmke=Àleer ®eer keÀe³e& Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 77

775.9 meejebMe (SUMMARY)
meJe& ceeveJeer meceepe ne iegbleeiegbleer®ee Òeef¬eÀ³esle HejmHej mebyebOeerle Deens. l³ee meceepee®es mJeleb$e
DeefmlelJe efìkeÀJegve þsJeC³eele ³esles. ³eeceO³es mebmke=Àleer®ee DeLe& ceeveJeer peerJeve He×leerMeer mebyebOeerle DeMeer
yeeye Deens. p³eeceO³es J³ekeÌleer Je meceepe mJele:®eer ke=Àleer keÀjC³eeceO³es keÀe³e&jle Demeleele. l³ee®ee
GHe³eesie, GlHeeove DeeefCe mecepetve IesCes ³ee mebye bOeerle mebmke=Àleer®eer ke=ÀleerefMeuelee mHe<ì nesles ner J³eJemLee
meeceeefpekeÀ mecegne leerue DeblejmebyebOee®eer J³eJemLee efveefce&leer keÀjle Demeles.
ceeveJeer meceepeele mebmke=Àleer®es mJe©He ns ueJeef®ekeÀ mJe©Heele J³eJemLee He³ee&JejCe efv ecee&Ce
keÀjles. ³eeceO³es YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer®es ÒekeÀej efvecee&Ce keÀjleele. l³ee®eyejesyej Yeeefveefce&leer ner mebmke=Àleer efveefce&leerceO³es menYeeie Iesleele. lees mebmke =Àleer®ee Yeeie Deens leer mecet ne®³ee
ceeO³eceeletve efvecee&Ce kesÀueer peeles. l³eeceO³es GHe -mebmke=Àefle efvecee&Ce nesles. ner mebmke=Àleer efvecee&Ce keÀjleevee
Jele&ve Je J³eJeneje®es efve³ece mLeeefHele keÀjC³eele %eeve, Þe×e, cetu³e , HejbHeje, ©{er, efJeMJeeme, veeleer,
ÒesjCee ³ee meJe& IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee meJe& iees<ìer efMekeÀeJ³ee ueeieleele. Òel³eskeÀ meceepeele
efJeefYeVe meebmke=ÀeflekeÀ mLejeJejleer efvecee&Ce keÀjleele. DeeOegefvekeÀ meceepeele veJeer meebmke=ÀeflekeÀ cetu³e e®eer
HejbHeje iegbleeiegbleer®eer efome tve ³esleele. l³eelegve pegveer meebmke=ÀeflekeÀ cetu³e mees[tve veJeerve cetu³e J³eJemLee
ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es keÀece mebmke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve nesleevee efometve ³esleele.
5.10 meboYe& met®eer (SUGGESTED READING)
1.Abraham Francis M. (2010) Con temptorary Sociology : An
Introduction to Concept and Theories, New Delhi, Oxford
University Press.
2.Macionis John (2005) Sbmociology (10thEdition) Prentce Hall.
3.[e@. mepexjeJe meebUgKes 2010 meceepeMeem$eeleerue cegueYetle mebkeÀuHevee, HegCes ÒeesefHeM evì ne@Tme.
4.[e@. efoueerHe Kewjveej 2008 meceepeMeem$ee®ee Heefj®e³e, HegCes [e³eceb[ HeefyuekesÀMeve.
5.11 DeY³eemee®es ÒeMve (QUESTION PATERN)
1.mebmke=Àleer®eer J³eeK³ee meebietve l³ee®eer JewefMe<ìîes meefJemlej efuene.
2.mebmke=Àleer®³ee GHemebmke=Àl eer®³ee ÒekeÀeje®es efJeMues3.mebmke=Àleer®³ee GHemebmke=Àleer DeeefCe Òeeflemebmke=Àleer®es mJe©He mHe<ì keÀje.
4.mebmke=Àleer®³ee keÀe³ee&®³ee meefJemlej efJeMues5.GHe-mebmke=Àleer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
6.GHe-mebmke=Àleer®eer mebk eÀuHeves®es ÒekeÀej mHe<ì keÀje.
7.Òeefle-mebmke=Àleer cnCepes keÀe³e l³ee®es mJe©He mHe<ì keÀje.
munotes.in

Page 78

78IeìkeÀ -6
mebmke=Àleer (CULTURE)
IeìkeÀ j®evee :
6.0 GefÎ<ìîes
6.1 ÒemleeJevee
6.2 mebmke=Àleer®e sIeìkeÀ
6.3 mJe-mecetn Þes<þleeJeeo
6.4 mebmke=ÀeflekeÀ meeHes#eeJeeo
6.5 mebmke=ÀeflekeÀ OekeÌkeÀe / Yeer6.6 mebmke=Àleer iegCe -efJeMes6.7 meebmke=ÀeflekeÀ meeJe&ef$ekeÀlee
6.8 meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&ve / yeoue
6.9 Hej-mebmke=À efle keWÀefê³eJeeo /H e j -mebmke=Àefle Þes<þ keWÀefê³eJeeo
6.10 meejebMe
6.11 meboYe&met®eer
6.12 DeY³eemee®es ÒeMve
6.0 GefÎ<ìîes (OBJECTIVE)
1.mebmke=Àleer®es IeìkeÀ mecepetve IesCes.
2.mebmke=Àleer®es efJeefJeOe ÒekeÀejeb®es efJeMues6.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
mebmke=Àleer ³ee Meyoe®ee DeLe& ceeveJeer peerJeve peieC³ee®eer He×le Demee neslees. ner iegbleeiegbleer®eer Je
Dece=le mJe©Heele mece peueer peeCeejer mebkeÀuHevee Deens. l³eecegUs efle®es mJe©He efJeefYeVe meceepe
IeìkeÀebceO³es Dee{Utve ³esles. meceepeMeem$eer³e ¢<ìîee meJe& ceeveJeer meceepeeceO³es mebmke=Àleer Dee{Utve ³esles
ner mebmke=Àleer Þes<þ Je keÀefve<þ DeMee mJe©Heele ceeveu eer peeles. l³eeÒeceeCes l³ee®es mJe©He HejbHeje, ©{er,
veerleer ,keÀe³eos ,Þe×e ,%eeve, YeemHe<ì nesles. ³ee meJee¥ceOetve mebmke=Àleer®es ÒeefleefveefOelJekeÀjCe keÀjC³ee®ee Ò e³elve kesÀuee peelees. nsmunotes.in

Page 79

79Òeefleefve OeerlJe keÀuee, ¬eÀer[e, mebieerle, veeìkeÀ, efmevescee, leb$e%eeve Fl³eeoeR®³ee mJe©HeeceO³es keÀjle
Demeles, ner mebmke=Àleer Òemeeefjle nesles l³eemeeþer SkeÀ mebmke=ÀleerkeÀ peerJevee®ee Jeejmee ogmeN³ee efHe{erkeÀ[ s
meb¬eÀefcele kesÀuee peelees. l³eecegUs mebmke=Àleer®es meelel³e Je Jeejmee®es meJe&Oeve keÀjC³ee®es keÀece kesÀues peeles.
lemes®e ner mebmke=Àleer efJeefMe<ì keÀeueKeb[ Je Ye tÒeosMe ³eeÒeceeCes HeefjJeleeale nesle Demeles. cnCetve ³ee
ÒekeÀjCeele mebmk e=Àleer ³ee mebkeÀuHeves®es efJeMuesÞes<þJeeo meeHes#eJeeo, meebmke=ÀeflekeÀ OekeÌkeÀe mebmke=Àleer iegCe efJeMesmecetn Þes<þleJe eo Fl³eeoer mebke ÀuHevee mecepet ve I³ee³e®³ee Deensle.
6.2 mebmke=Àleer®e sIeìkeÀ (COMPONENTS OF CULTURE)
mebmke=Àleer ner meceepee®es mJe©He cnCetve meceesj ³esles. ³eemeeþer mebmke=Àleer®eer mebkeÀuHeves®eer
©HejsIeìkeÀe bceO³es %eeve, Þe×e, cet u³e,ÒeceeCekesÀ DeeefCe YeeIeìkeÀe®³ee ceeO³eceeletve veeiejerkeÀjCee®eer / meY³eleekeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee kesÀueer peeles .³ e e m e e þ e rm e c e e p e e l e
HejbHeje, ©{er, ÒeLee ,cetu³e ,ÒeceeCekesÀ Fl³eeoer®ee JeeHej keÀ©ve mebmke=Àleer®es DeefmlelJe efìkeÀJeC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee peelees. l³eemeeþer mebmke=Àleer®³ee IeìkeÀe®eer J³eJenejeceO³es GHe ³eespeve kesÀues peeles. l³eecet Us
mebmke=Àleer®es mebJeOe&ve ,ÒemeejCe DeeefCe DeelcemeeleerkeÀjCe keÀjC³eele ³esles. ³eemeeþer mebmke=Àleer®es IeìkeÀ
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) %eeve (Knowledge)
2) efJeMJeeme / Þe×e (Beliefs)
3) cetu³e s (efJeMJeeme) (Values)
4) ÒeceeCekesÀ e fkebÀJee efve³eceves (Norms)
5) ÒeeflekesÀ (Symbols)
1) %eeve (Knowledge) :
mebmke=Àleer®³ee efveefce&leer ceO³es %eevee®ee meceeJesMe ne yees×elcekeÀ mebmke=Àleer IeìkeÀebceO³es
keÀjC³eele ³esles. leer peie e®es JeemleJe cnCetve DeesUKeueer peeles. p³ee ceO³es ceeefnleer®ee m$eesle cnCetve
l³ee®ee JeeHej keÀjC³eele ³eslees. ner ceeefnleer JeemleJeeMeer efveie[erle mJe©Heele Demeles. ns %eeve YeeweflekeÀ
peieleeceOetve efvecee&Ce kesÀues peeles. ns %eeve, meJe³e, Deble%ee&ve, meeceev³e%eeve DeeefCe DeefOek eÀej ³ee ÒecegKe
Giece m$eesleeHeemetve nesles. ³ee %eevee®³ee Deecem$eesleevee %eevee®es DeMeem$eer³e m$eesle Demes cnìues peeles.
ns %eeve Jemlegefve<þ DeeefCe mel³ee®³ee DeeOeejeJejleer efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles. l³eeDeeOeejs JeemleefJekeÀ
HegjeJee G HeueyOe keÀ©ve osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. lej®e l³ee®eer mel³elee He[leeUtve Heenlee ³esles. pes %eeve
JeemleJe mel³eles®³ee HeeleUerJejleer leHeemelee ³esles l³eeuee®e %eevee®ee opee& oslee ³eslees. ³ee %eevee®eer
mebmke=Àleer®³ee mebj®eves®³ee yeebOeCeer le cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeJeles. keÀejCe meeceeefpekeÀ peielee ceO³es
%eevee®ee JeeHej meeceev³eekeÀ[tve efJeefMe<ì IeìkeÀebkeÀ[s efvecee&Ce neslees. Goe. leb$e%eevee®³ee JeeHejeceOetve
leebef$ekeÀ GlHeeove Òeef¬eÀ³ee Jee{les ,HeCe l³ee®ee HeefjCe ece yesjespeieejer Jejleer DeefOekeÀ mJe©Heele HeenC³eeme
efceUles.munotes.in

Page 80

802) efJeMJeeme / Þe×e (Beliefs) :
Þe×e efkebÀJee efJeMJeeme ns IeìkeÀ mebmke=Àleer®eer efveefce&leer keÀjleele. me ceepeeceO³es J³ekeÌleer Je mecetn
³eeb®³eeceO³es efJeMJeeme efkebÀJee Þe×e ³ee meeceeefpekeÀ mebyebOee®eer J³eJemLee efvecee&Ce keÀjleele. ³eeletve
mebmke=Àleer®³ee Dee®ejCe J³eJeneje®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. efJeMJeeme DeeefCe Þe×eb®eer efveefce&leer ner
YeglekeÀeueerve, Oeeefce&keÀ, DeeOeej, ueeskeÀcele Meem$eer³ e DeeOeej Fl³eeoer IeìkeÀeb®³ee DeeOeejs ceeveJeer
efJeMJeeme DeeefCe Þe×eb®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. l³ee DeeOeejs Òel³eskeÀ Ieìves®³ee meboYee&le mel³e -Demel³e,
Kejs-Keesìs þjJeCes DeMeke̳e nesles. ne SkeÀ YeeJeveelcekeÀ ceeveefmekeÀ Òeef¬eÀ³es ®ee Yeeie Deens. Goe. osJeeJej
efJeMJeeme Þe×e þsJeCes, Hetve&pevce, mJeie& -vejkeÀ, HeeHe -HetC³e, Yetle -efHeMee®³e, MeketÀve -DeHeMeketÀve Fl³eeoer
yeeyeeR®ee efJeMJeeme DeeefCe Þe×e ³eeb®³eeMeer mebyebOeerle yeeyeer Deensle. ³ee Þe×e DeeefCe efJeMJeeme ³ee b®es mJe©He
efJeefYeVe ÒekeÀejs meceepeele efomeles. l³ee®es meeJe&ef$ekeÀ mJe©He Dee{Ule veener. keÀejCe l³ee Meem$ee®³ee
keÀmeesìerJejleer leHeemelee ³esle veener les kesÀJeU DeYeeweflekeÀ peeCeerJes®³ee meeceeefpekeÀ peielee®eer J³eJemLee
mebmke=Àleer®³ ee mJe©Heele efvecee&Ce keÀjleele. Goe. osJeeJejleer Þe×e þsJetve vecemkeÀej keÀjCes. HeefJe$³e Jemlet
ceeveves DeMee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee Þe×e meceepeele efvecee&Ce nesleele.
3) cetu³e s(Values ):
meceepeeceO³es cetu³e eb®³ee DeeIeeleeJejleer mebmke=Àl eer DeeOeejYetle Deens. ³eeceO³es keÀe³e ³eesi³e Deens
DeeefCe keÀe³e De³eesi³e Deens ³eemebyebOeerle efveoxMeerle keÀjCeeN³ee meeceeefpekeÀ efJe®eejebvee cetu³e Demes cnìues
Deens. ³eevegmeej J³ekeÌleer®es Dee®ejCe keÀmes DemeeJes ³ee®es efveefM®eleerkeÀj Ce kesÀues peeles. cetu³e ns
J³eeJeneefjkeÀ meeceev³eke=Àle DeMee efve³ecee®eer J³eJemLee mebJesoveelcekeÀ Je mekeÀejelcekeÀ mJe©Hee®es Demeles.
³eeceO³es J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleceÊJeele YeeJeveelcekeÀ efveefce&leer nesles. ³eeletve J³eeqkeÌleceÊJee®³ee pe[CeIe[Ce
nesles lemes®e cetu³e eb®³ee ceeO³eceeletve Deeblejef¬eÀ³ee Ie[tve ³esleele. l³eecegUs meceepeele SkeÀerkeÀjCe DeefOekeÀ
ÒeceeCeele Jee{les. meceepeele DeeHeuesHeCeeletve YeeJeefvekeÀ SkeÀelcekeÀerkeÀjCe Ie[tve DeeCeu³eecegUs efJeleg<þ
Jeeo Deeef Ce mebIejep³eIeìvesceO³es mJeeleb$³e, mecelee, yebOeglee Je meeceeefpekeÀ v³ee³e DeeOeeefjle cetu³e J³eJemLee ÒemLeeefHele
kesÀueer Deens.
4) ÒeceeCekesÀ efkebÀJee efve³eceves (Norms) :
meeceeefpekeÀ efve³eb$eCee®es keÀece efve³eceves ÒeceeCekeÀe®³ee ceeO³eceeletve meceepeJ³eJemLesle kesÀues
peeles. J³ekeÌleer Je mecetn e®³ee Jele&vee®eer He×leer cetu³e eb®³ee DeeOeejs ÒeceeCekeÀe®eer efveefce&leer kesÀueer peeles.
meceepeeleerue efJeefJeOe YetefcekeÀe OeejCe kesÀuesu³ee J³ekeÌleer®eer HejmHejebMeer keÀmes JeeieeJes ³eeefJeDeens. meJe&®e ceeveJeer meceepeele efve³ecee®eer ÒeceeCekeÀeb®eer J³eJemLee Demeles. l³eebvee mebHetCe& meceepee®ee
Heeefþbyee Demelees. ns efve³ece Jele&ve J³eJenejeb®eer yeeye Deme u³eeves les keÀesCeeuee efomele veener. cnCepes®e les
Deceg&le HeeleUerJej ceveele yeeUielee Je Jele&veeJej efve³eb$eCe DeeCeCeejer cnCepes efve³ece nes³e. J³ekeÌleerves keÀmes
JeeieeJes ns meebieCeejs efve³ece Demeleele. meceepeeleerue J³ek eÌleer Je mecetn e®es Jele&vee®es efve³ece keÀ©ve
meceepeJ³eJemLee efvecee&Ce keÀjCes Je meceepeeuee mLew³e& ÒeeHle keÀ©ve osCes ner cenÊJee®eer peyeeyeoejer
efve³eceves / ÒeceeCekesÀ efveYeeJeleele.
efve³ecevee®e s leerve ÒekeÀejs JeieeakeÀjCe Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
De) ueeskeÀjerleer (Fokways) :
‘Fokways’ nerFbûepeer meb%ee meJe&ÒeLece efJeu³ece ûe@nce mecevesj ³ee meceepeMeem$e%eeveer
JeeHejueer. Fokways ³ee Meyoe®ee DeLe& ueeskeÀjerleer Demee nesl ees. mecevesj ³eeb®³ee celes, `meceepeceev³emunotes.in

Page 81

81Demes JeeieCegkeÀer®es efkebÀJee Jele&vee®ee ÒekeÀej cnCepes ueeskeÀjerle.' owvebefove peerJeveeceO³es SKeeÐee meceepeele
¢{ Peeuesuee Jele&ve ÒekeÀej cnCepes ueeskeÀjerleer nes³e. mebYee³eemebyebOeer®³ee Jele&veÒekeÀej ueeskeÀjerleerceO³es meceeJesMe neslees. ner Jele&ve He×le mee®esye× mJe©Hee®eer Demeles.
HeCe ³ee HeeUu³ee peeJ³eele DeMeer mekeÌleer vemeles. leer DeveesHe®eejer efjl³ee J³ekeÌleer®³ee Jele&veeJejleer
efve³eb$eCe þsJeles. ³ee®ee HeÀe³eoe Demee neslees keÀer keÀmes JeeieeJes, keÀmes yeesueeJes, ³eeb®ee mJeleb$eHeCe efJe®eej
keÀjeJee ueeiele veener. ner He×leer SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s meb¬eÀefcele nesle Demeles. l³ee
ceeO³eceeletve mebmke=À leer®es meb¬eÀceCe nesle jenles.
ye) ueeskeÀveerleer (Mores) :
meceepeMeem$e%e efJeu³ece mecvesj ³eebveer ueeskeÀveerleer ner mebkeÀuHevee JeeHejueer. ueeskeÀjerleer DeeefCe
ueeskeÀveerleer ³eeb®eer leguevee kesÀueer Demelee ueeskeÀveerleervee DeefOeke ÀÒ e c e e C e e l ec e e v ³ e l e ee f o u e e rp e e l ev e e n e r .
ueeskeÀveerleer cees[u³ee lej ueeskeÀ FlekesÀ iebYeerjHeCes Iesleues peele veenerle. Goe. jml³eeves peeleevee
SKeeÐee ves vecemkeÀej kesÀuee veenerlej keÀener HeÀjkeÀ He[le veener. meceepeeceO³es ueeskeÀveerleer® es Heeueve kesÀues
veener lej l³ee®es FlekesÀ ieebYeer³ee&ves Iesleues peele veener. HeCe ueeskeÀjerleer®es Heeueve keÀjC³eeme GuuebIeve
kesÀu³eeme l³ee®es HeefjCeece meceepeeceO³es efomeleele. mecvesj ³eeb®³ee celes, ueeskeÀeb®³ee p³ee meJe³eer DeeefCe
HejbHeje ueeskeÀveel³eeuee HeesDemeeJes cnCetve mekeÌleer nesles lesJne l³eeuee ueeskeÀveerleer cnCeleele. lej pes.Sce. MesHeÀ[& cnCeleele,
meeceeefpekeÀ j®eves®³e e keÀu³eeCeemeeþer keWÀêer³e cenÊJee®eer DeMeer peer efve³eceves Demeleele l³eebvee ueeskeÀveerleer
cnCeleele. ³ee J³eeK³ee®ee DeLe& Demee mHe<ì neslees keÀer, meceepee®³ee keÀu³eeCeemeeþer GHe³eesieele DeeCeuee
peelees. ueeskeÀveerleer®eer GoenjCes Devesk eÀ Demeleele. SkeÀ HeleerveerlJe HeeUCes, efJeJeenHetJeea ueQefiekeÀ mebyebOe
HeeUCes, je<ì^OJepee®ee ceeve jeKeCes F. ueeskeÀveerleer GoenjCes Deensle. Òel³eskeÀ meceepeele ueeskeÀjerle
efJeefYeVe mJe©Heele Demeleele. ueeskeÀjerleer ner l³ee l³ee meceepee leerue cetu³e s Demeleele. ueeskeÀveerleervee
DeeoMe& ceevetve Jele&vee®eer ³eesi³e³eesi³elee þjJeueer peeleele. ³ee®eer DebceueyepeeJeCeer DeveewHe®eeefjkeÀ efjl³ee
nesle Demeles. ³eecegUs meeceeefpekeÀ mJeemLe efvecee&Ce keÀjleele.
keÀ) keÀe³eoe (Law) :
meceepee®³ee iegbleeiegbleer®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es DeewHe®eeefjkeÀ efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer keÀe³eÐee®eer
efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. pesJne ueeskeÀveerleer®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer Meemeve³eb$eCee ef¬eÀ³eeMeerue yeveles
lesJne ueeskeÀveerleer ®es keÀe³eÐeeceO³es ©HeeblejCe nesles ³ee®es efueefKele mJe©Heele ©HeeblejCe kesÀues peeles.
³eeceO³es keÀe³eÐee®es oesve ÒekeÀej He[leele. Heefnuee ÒeLeeiele keÀe³eoe (Customary Law) cnCepes
meceepeeleerue mebyebOeerle ueeskeÀjerleervee ÒeLeeiele keÀe³eoe cnCeleele lej DeefOeefve³eefcele keÀe³eoe cnCepes
jep³ee ceeHe&À*le keÀe³eosceb[Uele peeCeerJeHetJe& Je efve³eespeveye× keÀe³eos le³eej keÀjleele ³eeuee DeefOeefve³ece
keÀe³eoe (Enacted Law) Demes cnCeleele. ns keÀe³eos efueefKele mJe©Heele Demeleele ³ee® eer
DebceueyepeeJeCeer v³ee³eeue³e Je Heesefueme ³eb$eCes ceeHe&Àle ÒeYeeJeerHeCes kesÀueer peeles. keÀe³eos le³eej
keÀjC³eemeeþer jep³eJ³eJemLes®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. l³ee®es mJe©He efueefKele Demeles. les nslegHetJe&keÀ
le³eej keÀjleele. les DeeOegefvekeÀ meceepee®³ee efve³eb$eCee®es meeOeve Deens les meeceeefpekeÀ HejbHeje ©{er, ÒeLee,
DebOeÞe×e ³eeceO³es megOeejCee keÀjJetve meceepeele meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀece keÀjleele.
meeceeefpekeÀ efve³ebce ves ner meceepe ele ueeskeÀjerleer, ueeskeÀveerleer DeeefC e keÀe³eos ³eeb®³ee ceeO³eceelet ve meeceeefpekeÀ
Jele&veeJejleer efve³eb$eCe ÒemLeeefHele keÀjleele. ns eflevner IeìkeÀ HejmHejebMeer mebyebOe Deens. keÀejCe ³ee®es
cegK³e GefÎ<ìîes meceepeeceO³es meeceeefpekeÀ Jel e&veeJejleer efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer Demelees.munotes.in

Page 82

825) ÒeeflekesÀ (Symbols) :
ÒeeflekeÀeÜejs mebmke=Àleer®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. mebmke=Àleer®es YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ
ÒekeÀeje®ee DeY³eeme keÀjleevee ÒeeflekeÀe®ee JeeHej kesÀuee pee lees. ÒeeflekeÀe®ee cegK³e nslet ne efJeefMe<ì
mebmke=Àleeruee DeLe& Òeoeve keÀjC³ee®es keÀece keÀjCes ³ee ÒeeflekeÀeb®³ee ceeO³eceeletve meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³es®eer
efveefce&leer kesÀueer peeles. J³eeqkeÌle meceepeeceO³es Deebleef¬eÀ³ee keÀjle Demel eevee ÒeeflekeÀe®ee JeeHej meeOeve cnCetve
keÀjle Demelees. ³ee meeOeveeceO³es keÀuee, ef®evn, Yeeefveefce&leer kesÀueer peeles. mebmke=Àleer efveefce&leer ceO³es ÒeeflekeÀe®³ee mJe©Heele YeeJ³ekeÌleer Je mecegoe³ee®³ee ceO³es YeeDeeefCe ef®evne®ee JeeHej keÀ©ve Yeecetu³e DeefYeJe=Êeer Þe×e ³eeb®es SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{eruee Jeejmee®³ee mJe©Heele osC³eele ³eslees. ns
Yee³esles. lemes®e efJe®eeje®es Deeoeve -Òeoeve keÀjC³eemeeþer YeemeceepeJ³eJemLesle Yeemenpeefjl³ee meeceeefpekeÀ Ieìves®es mHe<ìerkeÀj Ce DeeefCe efJeMuesmebmke=Àleer®³ee YeemLeUs ûebLe mebieerle iee³eve ³ee meejKeer ÒeeflekesÀ efvecee&Ce nesleele.
Jejerue meJe& cegÐeeceOetve mebmke=Àleer®³ee IeìkeÀeb®es efJeMuesIeìkeÀ ns meeceeefpekeÀ mebj®eves®eer yeebOeCeer keÀjle Demeleele. ³eeceO³es %eeve cetu³e ÒeceeCekesÀ ÒeeflekesÀ ³eeb®ee
meceeJesMe kesÀuee peelee s. mebmke=Àleer mecepetve IesC³eemeeþer ³ee meJe& IeìkeÀe®es efJeMuesDeens. lej®e mebmke=Àleer®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes Meke̳e nesF&ue .
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) mebmke=Àleer®³ee IeìkeÀeb®es meefJemlej efJeMues6.3mJe-mecegn Þes<þleeJeeo (ETHNOCENTRISM )
meceepeMeem$ee®³ee cegueYetle mebkeÀuHevee ceO³es mJe -mecegn Þes<þleeJeeo ner mebkeÀuHevee cenÊJee®eer
mecepeueer peeles. ner mebkeÀuHevee meJe&ÒeLece efJeu³ece peer. mecvesj ³eebveer ‘Fokways’ (1906) ³ee
ûebLeele ÒeLece ceeb[ueer. cejeþer ceO³es Ethnocentrism ³ee Meyoe®es ©Heeblej mJe -mecetn Þes<þleeJeeo
Demes keÀjleele. meJe& meeOeejCeHeCes ³ee Meyoe®ee DeLe& Demee keÀer DeeHeueer mebmke=Àleer keWÀêmLe ceevetve
DeeHeuee mecegn Jee mebmke= Àleer ner®e Þes<þ Deens DeeefCe Flejeb®eer mebmke=Àleer keÀefve<þ mJe©Hee®es Deens DeMeer
ceeveC³ eeme ÒeJe=Êeer cnCepes mJe -mecetn Þes<þleeJeeo nes³e. DeeHeueer mebmke=À leer Þes<þ Deens Demee mJe -mecetnmunotes.in

Page 83

83Þes<þleeJeeo nes³e. DeeHeueer mebmke=Àleer Þes<þ Deen s Demee mJe -mecegn Þes<þleeJeeo ceevele Demelees ner
mebkeÀuHevee mebmke=Àleer®³ee DeY³eemeeceO³es Jele&ve Je J³eJeneje®³ee meboYee&le mecepeueer peeles. p³eeceO³es oesve
mecetn e®ee mJe -mebmke=Àleer®ee legueveelcekeÀ efJeMuesmJe-mecegn Þes<þleeJeeoe®eer J³eeK³ee mecepetve Iesleevee efJeu³ece mecvesj ³eeb®³ee celes,
’mJele:®³ee mecegneuee meJe& iees<ìer keWÀêmLeeveer ceevetve Flej meJe& iees<ìer®es ceespeceeHe keÀjC³ee®³ee Je
Flejeb®ee opee& DeeHeu³e e mecegne®³ee meboYee&le efveefM®ele keÀjC³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve cnCepes mJe -
mecegnkeWÀefê³elee nes³e. “(Ethnocentrism is that “View of things in which one’s
own group is the center of everything and all others are scaled and
reted with reference to it.”) efJeu³ece Heer. mke@Àì (meceepeMeem$e MeyokeÀesmebmke=Àleer Jee mecetn ceguele:®e Þes<þ Deens DeMeer l³ee®³eeefJenes³e.' (Attitude of regarding one’s own culture or group as inherently
superior’)
ueeF&ì DeeefCe kesÀvej ³eeb®³ee celes ’DeeHeueer peerJevejerle -Jele&veÒekeÀej Þe×e, cetu³e ,e f v e ³ e c e v e s ,
ner®e peerJeve peieC³ee®eer Kejer ³eesi³e jerle Deens DeMeer ceeveC³ee®eer ÒeJe=Êeer cnCepes mJe -mecegnkeWÀefê³elee
nes³e.“ (The tendency to see one’s own way of the life including
behaviour, beliefs, values, and norms as the only right way of
living”)
Jejerue meJe& J³eeK³ee ceOetve mJe -mecetn Þes<þleeJeeoe®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesC³eeme meesHes
peeF&ue. ³ee meJe& J³eeK³ee ceO³es ke Àener meceeve DeLe& meeceeJeuesuee Deens . mJe -mecetn Þes<þleeJeeo ner SkeÀ
meeceeefpekeÀ ceeveJeJebMeMeem$eer³e mebkeÀuHevee DeefYeJe=Êeer®³ee meboYee&le Heeefnueer peeles. leer mJele:®³ee
keWÀêmLeeveer ceevetve Flej mebmke=Àleeruee keÀefve<þ ceeveles. ³ee ceO³es cetu³e ceeHeve keÀjle Demeleevee mJele:®³ee
mebmke=À leeruee ceeveues peeles. l³eecetUs meenefpekeÀ®e Flej mecet oe³eeuee keÀefve<þ mJe©Heele Heeefnues peeles.
DeeHeueer®e mebmke=Àleer FlejebHes#ee keÀMeer Þes<þ Deens ³eeefJemeceepeeleerue HejbHeje, ©{er, ÒeLee, Þe×e, ®eeueerjerleer Flej mebmke=ÀleerHes#ee Þes<þ Deens Demee mecepe
ÒemLeeefHele keÀjC³ee®ee Òe³elve k eÀjleele. l³eecetUs mJele: mecet n Þes<þ ner DeefYeJe=Êeer meceesj ³esles. DeeHeu³ee
mecetne®eer keÀuee, mebieerle, ve=l³e, iee³eve, meeefnl³e ns mJele:ntve Þes<þ ceeveleevee Flejeb®³ee mebmke=Àleer®eer
leguevee kesÀueer peeles. lesJne Flej mebmke=Àleeruee ke Àefve<þ ceeveues peeles. ns DeefYeJe=Êe Òel³eskeÀ mecetn eleerue
GHemecegneceO³es efJeefYeV e mJe©HeeceO³es HeenC³eeme efceUles. Goe. DeeHeuee Oece&, peele, JebMe, kegÀìgbye,
MeeUe, ceneefJeÐeeue³e Je jepekeÀer³e He#e, ns®e Þes<þ ceeveleevee Flejebvee keÀefve<þ mecepeues peel es. ³ee
ÒekeÀejeceO³es mJe -mecetn Debleie&le keWÀêmLeeveer Þes<þ ceevele ele lej Flej mecegne®³ee mebmke=Àleeruee og³³ece
mecepeC³eele ³esles.
mJe-mecegn keWÀefê³elee efvecee&Ce nesC³eeceeie®³ee keÀejCeeb®ee DeY³eeme kesÀuee Demelee Demes efometve
³esles keÀer l³eeceO³es mJe -mecetnÞes<þleeJeeo nîee meJe³eercet Us efvecee&Ce neslees. DeeHeu³ee meJeF&®e ®eebieu³ee
Jeeìe³euee ueeieleele. Flejebvee og³³ec eles®es mLeeve efoues peeles. ot mejs mebmke=Àleer®³ee meboYee&le %ee vee®ee
DeYeeJe ceOetve mJe -mecetnkeWÀêer³eJeeo efvecee&Ce neslees. Flejeb®eer mebmke=Àleer efJeceeefnleer vemeles lejer osKeerue Flejeb®eer mebmke=Àleer og³³ece ceevetve DeeHeueer®e me bmke=Àleer Þes<þ Demee mJe -
mecetnkeWÀefê³elee efvecee&Ce keÀjles. DeeHeu³ee mebmke=Àleer®eer peesH eemevee keÀjC³eemeeþer mJe -mecetnmunotes.in

Page 84

84keWÀêer³eJeeoe®e e Deeûen Oejuee peelees. l³ee®eyejesyej keÀener J³ekeÌleer Je mecetn eceO³es J³eeqkeÌleiele GefCeJee
meceesj ve DeeCeC³eemeeþer mJe -mecetn keWÀêer³eoe®eer peesHeem evee kesÀueer peeles. Flej mecet oe³ee®³ee mebmke=Àleer
Dee®eej Je DeefYeJ³ekeÌleeruee og³³ece mJe©Heele mecepeues peeles.
mJe-mecetn keWÀefê³eJeeoe®es HeefjCeece mebmke=Àleer®³ee meboYee&le DeY³eeme kesÀuee peelees. ³ee®es ®eebieues
Jee JeeF&ì HeefjCeece keÀmes nesleele l³eevegmeej l³ee mecetne®es mJe©He mecepet ve Ieslee ³esles. ns keÀe³e&
menke ÀejelcekeÀ DeeefCe mebIeSkeÀelceles®eer YeeJevee efvec ee&Ce ceO³es meefnmJe-mecetnkeWÀefê³eleeJeeoer e fJe®eejeceOetve osMeYeeJevee je<ì^Jeeoe®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀjlee ³esles.
mJe-mecetn keWÀêer³eJeeoeceOetve ®eebieues HeefjCeece efomeleele. lemes®e JeeF&ì HeefjCeece ner Dee{Utve
³esles. ³eecegUs meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee efJemeceepe DeeHeueer mJe -mecetnkeWÀêer³eJeeo mebkeÀuHevee Þes<þ ceevetve Flej mebmke=Àleeruee og³³ecelJe efoues.
DeeHeu³ee mebmke=ÀleerceO³es veJeerve IeìkeÀeb®ee mJeerkeÀ ej kesÀuee peele veener. l³eecet Us veJeerve HeefjJele&vee®³ee
yeeyeeR®ee meceeJesMe keÀjC³eeme vekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve efvecee&Ce ke ÀjC³eele ³eslees. Goe. mJe -
mecetnkeWÀêer³eJeeo mJe©He Oe eefce&keÀ DeuHemebK³eebkeÀ mecet neceO³es DeefOekeÀ ÒeceeCeele efomeles.
6.4meebmke=ÀeflekeÀ m eeHes#eJeeo (CULTURAL RELATIVISM)
meebmke=ÀleerkeÀ meeHes#eJeeoe®ee DeLe& ³eesi³e De³eesi³elee, veerleer -Deveerleer®³ee, ®eebieues -
JeeF&ìHeCee®ee keÀuHevee Demeles Demee DeLe& mecepeuee peelees. SKeeÐee meceepeele peer efve³eceves Je cetu³e s
Demeleele l³ eeHes#ee Deieoer JesieUer efve³eceves Je cetu³e s ogmeN³ee SKeeÐee meceepeele Demet MekeÀleele. SKeeÐee
meceepeeves efveefM®ele kesÀuesu³ee efve³eceves DeeefCe cetu³e s ner ogmeN³ee meceepeele ®egkeÀer®es mecepetve ³esleele.
keÀesCeles Jele&ve ³eesi³e keÀesC eles Jele&ve De³eesi³e. veweflekeÀ DeveweflekeÀ ³eeefJemeceepeeHegjl³ee ce³ee&efole Demeleele. DeMee ÒekeÀejeuee meebmke=ÀeflekeÀ meeHes#eJeeo Demee DeLe& Iesleele. Goe.
keÀener meceepeele oe© efHeCes ³eesi³e mecepeues peeles lej keÀener meceepeele oe© efHeCes De³eesi³e mecepeues
peeles.
meebbmke=ÀeflekeÀ meeHes#eJeeo ³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& Demee keÀer, Òel³eskeÀ mebmke=Àleer iegCe lees p³ee
mebmke=Àleer®ee IeìkeÀ Deens l³ee mebmke=Àleer®³ee ®eewkeÀìerle®e DeLe&HetCe& De melees. l³ee®ee DeLe& l³ee mebmke=Àleer
meboYee&Le®e Iesleuee peelees keÀejCe lees iegCe l³ee efJeefJele&ke=Àle e DeefYeJ³ekeÌleer DeeefCe J³eJeneje®³ee meboYee&le mHe<ìerkeÀjCee®³ee Je efJeMuesDeY³eemeueer peeles.
Yeejleer³e meceepeJ³eJemLesle efJeJeeneHetJeea mebleleer pevceeme IeeueC³eeme meceepe mJeerkeÀejle veener.
l³eecegUs meceepeele ieYe&Heelee®es DeeefCe DeveeLe cegueeb®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Jee{les. HeCe efHeÀefueHeeF &vme
osMeeleerue yeesvìeskeÀ (Bontoc) ³ee DeeefoJeemeer peceeleer ceO³es efJeJeenHetJe& ieYe&OeejCee ceev³e kesÀueer
peeles. ³ee peceeleerceO³es efJeJeenHetJe& le©Ce le©Ceerbvee ueQefiekeÀ mebyebOe þsJeC³ee®eer DeefOeceev³elee osC³eele
Deeueer Deens. l³eec egUs efJeJeenHetJe& ieYe&OeejCesletve nesCeeN³ee DeHel³eeuee meceepe ceev³elee oslees. p³ee cegueeRvee
cegues nesle veenerle l³eeb®eer ueives nesCes De[®eCeer®es nesTve yeveles ³ee mebmke=Àleer DeY³eemeeceO³es meeHes#eJeeo
ne Jele&ve J³eJeneje®es ®eebieuee JeeF&ì DeLe& efveefM®ele kesÀuee peelees. l³ee mebmke=Àleervegmeej Þe×e, Dee®eej -munotes.in

Page 85

85efJe®eej, cetu³e, HejbHeje, ©{er, veerleer Je J³eJenej ³eeb®es efveefM®eleerkeÀjCe kesÀues peeles. ner J³eJemLee
®eebieueer efkebÀJee DeeoMe& cnCetve J³ekeÌleer l³ee®ee mJeer keÀej keÀjle Demelees. l³ee®eer meceepee®³ee ¢<ìerves
GHe³egkeÌlelee ue#eele IesTve Flej mecegoe³ee®³ee mebmke=Àleer®ee J³eJenej mecepetve Ieslee ³esF&ue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) mJe-mecetn keWÀêer³elee mebkeÀuHevee meefJemlej mHe<ì keÀje.
2) meebmke=ÀeflekeÀ meeHes#eJeeoe®eer mebkeÀuHevee cnCepes keÀe³e?
6.5meebmke=ÀeflekeÀ OekeÌkeÀe / efYemebmke=Àleer®³ee ÒekeÀejeceO³es meebmke=ÀeflekeÀ OekeÌkeÀe efYeDeens. Ò el³eskeÀ meceepeeceO³es mJele:®eer DeMeer meeceeefpekeÀ mebmke=Àleer Demeles. DeeHeu³ee mebmke=Àleervegmeej
J³ekeÌleer, Þe×e, HejbHeje, ©{er, %eeve, Dee®eej -efJe®eej He×leer, veerleer, efve³eceves, cetu³e ³eeb®es Dee®ejCe
keÀjle Demelees. HeCe ner J³eJemLe e efJeefYeVe efYeVe meceepeeceO³es HeenC³eeme efceUles. ³ee meebmke=Àefle keÀ
efYeVelescegUs SKeeÐee mecet oe³eeleerue J³ekeÌleeruee De®eevekeÀ ogmeN³ee meceepeeceO³es peeTve l³ee®eer
meebmke=ÀeflekeÀ Jele&ve ÒekeÀej efMekeÀeJes ueeieles. lesJne pegv³ee Deie esoj®³ee HejbHeje mees[tve veJeerve mebmke=Àleer
He×leer mJeerkeÀejeJeer ueeieles lesJne meebmke=ÀeflekeÀ OekeÌkeÀe efYel³ee cetu³e HejbHeje DeMee ©{er efve³eceeMeer J³ekeÌleeruee mJeerkeÀejeJ³ee ueeieleele. l³eeJesUer l³ee
meJe& iees<ìer veJ³eeves mJeerkeÀejeJ³ee ueeieleele. Goe. Yeejleer³e J³ekeÌleer DecesefjkeÀve osMeeceO³es iesu³eeveblej
l³ee J³ekeÌleeruee DecesefjkesÀve He×leer®es meebmke=ÀeflekeÀ Dee®eej -efJe®eej cetu³e HejbHeje Þe×e ÒeLee efve³eceeb®es
Heeueve keÀjeJes ueei eles lesJne l³eeuee Yeejleer³e meebmke=ÀeflekeÀ J³eJenejeÒeceeCes peerJeve peielee ³esle veener
l³eebvee l³ee iees<ìer mees[tve veJeerve iees<ìer mJeerkeÀejeJ³ee ueeieleele lesJne l³ee®³ee peerJeveele De®eevekeÀ
meebmke=ÀeflekeÀ peerJeveele yeoue neslees n s mJeerkeÀejleevee meebmke=ÀeflekeÀ efYener mebkeÀuHevee Flej mebmke=ÀleerMeer SkeÀ©He ve nesCeeN³ee®³ ee yeeyele JeeHejuesueer Deens. keÀejCe HejosMeer
mebmke=ÀleerMeer keÀesCeerner menpeemenpeer SkeÀ©He nesleev ee Dee{Utve ³esle veener. l³eeceO³es J³ekeÌleer
mecegoe³eelener veJeerve He×leer®es meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve peieeJes ueeieles. Goe. He@ÀMeve ceO³es efoJemeWefoJeme
yeoue nesleevee HeeneJe³eeme efceUles. lesJne J³ekeÌleeruee He@ÀMeve®³ee efJeefJeOe ÒekeÀe j®ee mJeerkeÀej meebmke=ÀeflekeÀ
HeeleUerJejleer keÀjeJes ueeieleele.
6.6 mebmke=Àleer iegCe efJeMesmebmke=Àleer®eer j®evee efvecee&Ce kesÀuesueer Demeles. efle®ee mebyebOe ne HejmHej IeìkeÀeJejleer
DeeOeejYetle Demelees. leer efJeef YeVe IeìkeÀeHeemetve efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles ns IeìkeÀ meebieCes l³eeb®es JeCe&vemunotes.in

Page 86

86mebmke=Àleer j®evee ceO³es HeneJes ueeieles. mebmke=ÀleerkeÀ jve®esceOeerue cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCetve mebmke=Àleer
iegCeekeÀ[s Heeefnues peeles. Hobel ³eeb®³ee celes, ’ mebHeeefole Jele&veÒeyebOe efkebÀJee YeeweflekeÀ Jemlet ³eeb®ee
meJee&le ueneve IeìkeÀ cnCepes mebmke=Àleer iegCe nes³e.“ mebmke=Àleer®³ee YeeweflekeÀ mJe©HeeceO³es DemeCeejs
IeìkeÀ ns iegCe cnCetve DeesUKeues peeleele. Goe. HegmlekeÀ, MeeUe, Jeenve ³eemee jKes DeveskeÀ YeeweflekeÀ
Jemlet Je iegCe cnCetve DeesUKeleele. lej DeYeeweflekeÀ IeìkeÀeceO³es efJeMJeeme Þe×e, keÀ©Cee, cew$eer, Òe%ee,
cetu³e ³ee meJe& IeìkeÀe®ee DeYeeweflekeÀ iegCe cnCetve meceeJesMe neslees.
Òel³eskeÀ mebmke=Àleer DeveskeÀ iegCe D emeleele ³eeb®ee HejmHej mebyebOeeletve iegCee®ee efceUeuesuee Hegbpe
cnCepes mebmke=Àleer mebkegÀue (Cultural Complex) nes³e. pesJne DeveskeÀ mebmke=Àleer iegCeefJeMesJ³eJeefmLeleefjl³ee SkeÀ$e ³esleele, SkeÀceskeÀebMeer iegCeye×efjl³ee mebyebefOele De meleele Je SkeÀef$eleHeCes efJeefMe<ì
keÀe³e& SkeÀef$eleHeCes Heej Hee[leele lesJne l³ee mebmke =Àleer iegCeefJeMes(Cultural Complex) cnCeleele. Goe. MeeUs®³ee efveefce&leerceO ³es efJeÐeeLeea efMe#ekeÀ Jeie&, HeÀU e,
vekeÀeMee, HegmlekesÀ Ke[t Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee meceeJesMe SkeÀ$e Deeu³eeves neslees. MeeUsceO³es efMe#ekeÀ
DeO³eeHevee®es keÀe³e& keÀjle Demelees. lemes®e efJeÐeeLeea ner DeO³e³eve keÀjC³ee®es keÀece keÀece keÀjlees Demes
efJeefJeOe mebmke=Àleer®es meb kegÀue meceepeeceO³es mebmLeelcekeÀ HeeleUerJej efvecee&Ce kesÀues peeleele. l³eeceOetve
meceepeeleerue J³ekeÌleer®³ee iejpee HetCe& kesÀu³ee peeleele.
meceepeeceO³es mebmke=Àleer mebkegÀuevee®³ee ceeO³eceeletve SkeÀef$ele ³esTve SkeÀ veJeerve mebmke=Àl eer
efJeefMe<ì ©He OeejCe keÀjles. lesJne mebmke=Àleer®³ee l³ee ©Heeme meebmke=ÀeflekeÀ Òeefleceeve (Cultural
Pattern) Demes cnCeleele. ³ee mebmke=Àleer®³ee j®eves ceOetve efJeefMe<ì mebmke=Àleer FlejebHes#ee JesieUsHeCe
mHe<ì keÀjle Demeles. ner mebkeÀuHe vee ©Le yesveef[keÌì ³eebveer Patterns of Culture ³ee ûebLeeceO³es
ceeb[ueer. l³eebveer efJeefYeVe DeeefoJeemeeR®³ee mebmke=Àleer®ee DeY³eeme keÀ©ve mebmke=Àleer Òeefleceeve mebkeÀuHevee
ceeb[ueer. l³eebveer cesue @vesefMe³eeleue [esyeg³eve, v³et ceseqkeÌme keÀesleerue Degveer DeeefCe JnkegÀJnj yesìeJejerue
keÀyeefkeÀDeve Fbef[³eve ³ee meceepee®ee meefJemlej DeY³eeme kesÀuee.
6.7meebmke=À eflekeÀ meeJe&ef$ekeÀlee (CULTURE UNIVERSALS )
efJeefYeVe meceepeeceO³es DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee mebmke=Àleer®es JeemleefJ ekeÀ mJe©He HeenC³eeme efceUles
Demes Demeues lejer Òel³eskeÀ meceepeeleerue mebmke=Àleer efYeVe Demeueer lejer meeceeefpekeÀ mebmLee j®evee
J³eJemLeeceO³es meeOece& Dee{Ules. keÀejC e leer Òel³eskeÀ ceeveJeer mecet nele Dee{Utve ³esles. lemes®e
meceepeeleer ue J³ekeÌleer®³ee cegueYetle mJe©Hee®³ee iejpee meceeve ÒeceeCeele efometve ³esleel e. ³ee cegueYetle
iejpee®eer Hetleea keÀjC³eemeeþer meecet oeef³ekeÀ HeeleUerJejleer meeceeefpekeÀ mebmLee®eer efveefce&leer keÀjC³eele
Deeueer. nîee iejpee YeeweflekeÀ Deeef Ce DeYeeweflekeÀ HeeleUerJejerue meeceeefpekeÀ mebyebOeeceOetve HetCe& kesÀu³ee
peeleele. Òel³eskeÀ mebmke=ÀleerceO³es HejbHeje, ©{er, ÒeLee, efJeMJeeme, Þe×e, veerleer, efve³eceves, YeeIeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. l³ee®eÒeceeCes Òel³eskeÀ meceepeele YeeweflekeÀ, mebmke=Àleer Demeles. l³eeceO³es Deieoer
megF&Heemetve DeeOegefvekeÀ leb$e%eeveeHe³e¥le Jemlet Je mesJeeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. ³ee oesvner mebmke=Àleer®³ee
ceeO³eceeletve ceeveJeer iejpee HetCe& keÀjC³eele ³esleele. ³ee ie jpee keÀjC³ee®es ceeO³ece cnCetve meeceeefpekeÀ
mebmLeeb®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer. Goe. kegÀìgbyemebmLee, efJeJeenmebmLee, Oece&mebmLee, jep³emebmLee,
efMe#eCemebmLee Demee DeveskeÀ mebmLeeb®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer Deens. p³eeceOet ve ceeveJeer iejpee HetCe&
kesÀu³ee peeleele. ³eeceO³es efJeefMe<ì ÒekeÀej®es peerJeve peieC³ee®eer He×leer mHe<ì kesÀueer Deens. l³eeueemunotes.in

Page 87

87meebmke=ÀeflekeÀ meeJe&efpekeÀlee Demes cnCet MekeÀlees. keÀejCe mebmke=Àleer®³ee J³eJeneje®es meeJe&$eerkeÀjCe Peeues ues
Demeles, l³eevegmeej peerJeve peieC³ee®eer He×le ©{ Peeu³ee®es mHe<ì efometve ³esles.
6.8meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&ve / yeoue (CULTURE CHANGE )
meceepeeceO³es meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&vee®eer Òeef¬eÀ³ee meelel³eeves ®eeuet Demeles. meÐeefmLeleer ceO³es
meceepe DeveskeÀ Þe×e J³eJemLee DeeefCe mebmke=Àleer J³eJenejeCeer yeebOeCeer keÀjC³eele Deeuee Deens. p³eebvee
Meem$eer³e DeeOeej ÒeeHle Peeuesuee veener. ³eeceO³es DeveskeÀ Þe×e efceLekeÀ DeeefCe DebOeÞe×e ³eeb®ee meceeJesMe
neslees. l³ee mebmke=À leer®eer Dee®eej efJe®eej Jele&ve J³eJenej He×leer efJeefYeVe Deensle. ³ee®es mJe©He
peeleerJ³eJemLee DeeefCe meb³egkeÌle kegÀìgbyeeceO³es HeenC³eeme efceUles. ³ee meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&veeceO³es efMe#eCe,
jepekeÀejCe DeeefCe jepekeÀer³e #es$ee®eer Ye tefcekeÀe cenÊJee®eer Deens. ceeveJeeves efvecee&Ce kesÀuesu³ee DeMee
YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ iees<ìeR®ee meceeJesMe ³eeceO³es neslees. mebmke=Àleer®³ee keÀesCel³eener IeìkeÀele
nesCeeje yeoue cnCepes meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&ve (Cultural Chang e)nes³e. Goe. ceeveJeeves efvecee&Ce
kesÀuesueer Jemlet, ³eb$e, Fceejleer, leb$e%eeve, Jeenves Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. l³ee®eyejesyej
meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce Yeemeebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀebceO³es meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&ve ³eeb®³ee mebyebOee®eer
J³eJemLee HejmHej mebyebOeerle Demeueer lejer meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&ve meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve nesT MekeÀle
veene r. Goe. veJeerve leb$e%eeve MeesOe ne meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&vee®ee Yeeie Demelees. Goe. mebieCekeÀe®³ee
MeesOeeves DeLe& J³eefHel³e mesJee #es$es ³eeceO³es yeoue Ie[tve Deeues Deens. Dee@ieye&ve ³eebveer leb$e%eevee®³ee
HeefjJele&vee®ee HeefjCeece mee Je&ef$ekeÀ peerJeveeJejleer nesleevee HeenC³eeme efceUlees. l³ee®es ®eebieues Je JeeF&ì
HeefjCeece Demet MekeÀleele.
meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&vee®es ÒemeejCe DeefOekeÀ ÒeceeCeele ³esleevee efomeleele. keÀejCe veJeerve
efJekeÀemeelcekeÀ leb$e%eeve Deee fCe ÒemeejceeO³eceeceO³es Òe®eb[ ÒeceeCee le yeoue nesle Deens. l³eecet Us owvebefove
peerJeveeceO³es meebmke=ÀeflekeÀ yeouee®ee HeefjCeece meebmke=ÀeflekeÀ ÒemeejCeeceOetve DeefOekeÀ ÒeceeCeele HeefjCeece
keÀjlees. l³eeceOetve DeO³eeJele mJe©Hee®eer mebmke= Àleer efvecee&Ce nesles. Fast food, Rock music,
Coca Cola, Pizza ³ee meejK³ee KeeC³eeefHeC³ee®³ee He×leer yeoue peeleevee efomeleele. efJeMesÒemeejceeO³ece ieefleefMeuelee DeefOekeÀ ÒeceeCeele Demeu³eeves ceeefnleer Je leb$e%eeve®ee Òemeej DeefOekeÀ
ieefleMeerue JeeHej mebmke=Àleer®³ee Òemeejele nelees. veJeerve He@ÀMeve meJe³eer #es$es DeeefCe efþkeÀeCes ³eebceO³es yeoue
efometve ³esleele.
meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&vee®³ee meboYee&le DeveskeÀ mebkeÀuHevee DeeefCe mew×ebeflekeÀ He×leer®ee JeeHej
keÀjC³eele ³esT ueeieuee. ³ee meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&veeceOetve veJeerve Dee³eece mebmke=Àleer®³ee meboYee&le efvecee&Ce
nesle Deensle. efJeu³ece Dee@ieyee@ve& efvecekeÀe@keÀ ³eebveer mebmke=Àleer®³ee jWieeUC³ee®eer (Cultural lage) ®eer
mebkeÀuHeveelcek eÀ efme×eble mHe<ì kesÀuee Deens. l³eeb®³ee celes mebmke=Àleer®³ee YeeweflekeÀ IeìkeÀele Jesieeves
HeefjJele&ve Ie[Jetve ³esles DeeefCe DeYeeweflekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ DeefleMe³e cebo ieleerves HeefjJele&ve Ie[Jetve ³esle
Demeu³eeves leer HeefjJele&veele ce eies jenles cnCetve ³ee efmLeleer®es efveoxMev e keÀjC³eeuee meemke=ÀeflekeÀ ÒemLeeHeve
jWieeUCes (Cultural lag) DeMeer meb%ee JeeHejueer Deens.
Dee@ieyeve& ³eeb®³ee celes leb$e%eeveelcekeÀ Òeieleer Jesieeves Ie[tve ³esles. HeCe l³eeceeveeves efve³eceves ,
cetu³e s, Þe×e, Oece& DeeefCe owvebefove peerJeveeleerue Jele&ve He×leer efve³ebef$ele þsJeC³eemeeþer DeYeeweflekeÀmunotes.in

Page 88

88mebmke=Àleer yeeye cee$e cebo ieleerves yeouele Demeles. leb$e%eevee®³ee yeoueecegUs veJeerve meebmke=ÀeflekeÀ
cetu³e J³eJemLee ÒemLeeefHele kesÀueer peeles. ³ee meJee¥ceOetve veJeerve leeCeleCeeJee®eer Je efJemebJeeoe®eer HeefjefmLeleer
efvecee&Ce nesles. meceepeeceO³es DeìUlee efvecee&Ce nesles. l³eeceOetve meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&vee®eer Òeef¬eÀ³eeuee
meeceesjs peeJes ueeieles.
6.9 Hej-mebmke=Àefle keWÀefê³eJeeo / Hej -mebmke=À efle keWÀefê³eJeeo
(XENOCENTRISM)
Hej-mecetn keWÀefê³eJeeo ne mJe=mecegnJeeoe®³ee meebmke=ÀeflekeÀ mebkeÀuHevesHes#ee ef YeVe mJe©Hee®ee
Deens. Hej -mecetn Þes<þleeJeeo cnCepes Flej mecegne®³ee mebmke=Àleeruee Þes <þleeJeeo osTve DeeHeueer
mJele:®eer mebmke=Àleer keÀceer mecepeCes Demee neslees. DeeHeu³ee meceepee®es meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve He×leer peiele
Demelees l³eener Hes#ee JesieUer He×leer®es Flej mebmke=Àleer peerJeve peiele Demeleele. l³eeceO³es l³ee®es De e®eej
efJe®eej HejbHeje Þe×e cetu³e KeeCeHeeCe, kesÀMeYetSkeÀ ceveesYeeJevee Deens keÀer peer GlHeeove He×leer®eer mebkeÀuHevee nîee DeeHeu³ee mecegne®es mebmke=ÀleerJeso
Þes<þlee osC³ee®e s keÀece kesÀues peeles. ³ee®es GoenjCe cnCetve 18 J³ee MelekeÀeceO³es ³egjesHeeceO³es
Primitive movement cnCetve Noble Savage ner mebkeÀuHevee keÀues®³ee meboYee&ceO³es
meceesj ³esleevee efomeles. ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej mJe³ecekeWÀefê³eJeeoe®eer mebke ÀuHevee leHeemeC³eemeeþer kesÀuee
peelees. J³ee qkeÌle HeeleUerJejleer mJemecet nkeWÀefê³eJeeoe®eer ef®eefkeÀlmee keÀjC³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve Heeefnueer
peeles. Hej -mebmke=ÀleerkeÀ keWÀefê³eJeeo ner HejkeÀer³e meebmke=ÀeflekeÀ J³eJemLesuee cenÊJe osC³ee® es keÀece keÀjles.
l³eecegUs meenefpekeÀ®e mJem ecetnkeWÀefê³eJeeoe®³ee efJejes×eceO³es DeY³eemelee ³esles. p³eeceO³es mJele:®³ee
GlHeeove He×leer ner Flejeb®³ee Þes<þlesntve keÀceer mecepeueer peeles. ner mebkeÀuHevee efJekeÀmeveMeerue DeeefCe
DeÒeiele je< ì^e®³ee pevelesceO³es efometve ³esles. ner keÀener keÀejCeeves efvecee&Ce nesles. Heefnues DeÒeiele DeeefCe
Òeiele je<ì^eleerue DeeefLe &keÀ meeceeefpekeÀ leHeÀeJele ot mejs mLeeefvekeÀ yeepeejHesþs®³ee DeYeeJeer yebo He[Ceejs
GÐeesie eflemejs efJekeÀmeveMee rue DeeefCe DeÒeiele je<ì^ebJej Òeiele je<ì^eleerue J³ekeÌleer®es DemeCeejs Je®e&mJe.
Goe. DecesefjkeÀve osMee®es DeefJekeÀmeveMeerue osMeeJejerue Je®e&mJe ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej mJe=mecet ne®³eeceO³es
megOeejCee Ie[ Jetve DeeCeC³eemeeþer Flej mecet oe³ee ®³ee meebmke=ÀeflekeÀ cetu³e e®ee DeeOeej Iesleuee peelees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&vee®³ee mebkeÀuHeves®eer J³eeK³ee mHe<ì keÀje.
2) Hej mecet n Þes<þleeJeeoe®eer mebkeÀuHevee meefJemlej efuene.munotes.in

Page 89

896.10 meeje bMe(SUMMARY)
mebmke=Àleer ³ee Meyoe®ee DeLe & meceepe efkebÀJee mecet ne®³ee cetu³e J³eJemLes®ee meboYee&le JeeHejuee
peelees. ³ee®ee Yeeie YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ Je GHemebmke=Àleer ³ee ÒekeÀejeletve mecepetve Ieslee ³eslees. ner
meeceeefpekeÀ JeemleJee®eer efJeMueskeÀece mebmLeelcekeÀ HeeleUerJejleer mebIeìveelcekeÀ mJe©Heele kesÀues peeles. ner ceeveJeefveefce&le yeeye Deens peer
ceeveJeer me#eceles®eer efveefce&leer DeeefCe efMekeÀC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. leer ÒeeflekeÀeb®³ee ceeO³eceeletve HejmHej
mebyebOeerle yeeye cnCetve meceesj ³esles. ³eemeeþer ÒeeflekeÀelcekeÀ mebJeeo cnCetve YeeYeeceeveJeJebMeMeem$e ³ee meeceeefpekeÀ DeY³eeme MeeKeeceO³es Jele&ve J³eJeneje®eer yeeye cnCetve meceesj ³esles.
³ee®ee®e ÒekeÀej cnCetve mJemecetn keWÀêer³eJeeo, Hej mecet n keWÀefê³eJeeo meebmke=ÀeflekeÀ jWieeUCes ³ee mebkeÀuHevee
ceOetve mebmke=Àleer ÒekeÀej meceesj ³eslees. ³ee meeceeefpekeÀ ceevemeMeem$eer³e Òeef¬eÀ³ee Deensle. Òel³eskeÀ mebmke=Àleer
ner efJeefMe<ì YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer ceO³es efvecee&Ce nesle Demeles. l³eeceO³ es efJeefYeVe J³eJenejeceO³es meeO³ece&
Je JewOec³e& mJe©Heele efometve ³esleele l³ee®es mJe©He DeveskeÀ IeìkeÀele efJeYeeieues peeles. p³eeceO³es
ÒeYetlJekeÀejer mebmke=Àleer GYeejleevee efomet ve ³esles. leer yengmebK³e mecet oe³eeuee DeeHeu³ee Jele&vee®³e eH e × l e e r
mJeerkeÀejeJ³ee ueeieleele. l³eeletve meebmke=ÀeflekeÀ Je®e&mJe DeeOeeefjle meceepe GYeejleevee HeenC³eeme
efceUlees. l³ee®³ee efJejesOeeceO³es Òeeflemebmke=Àleer efvecee&Ce kesÀueer peeles. ner owvebefove peerJeveele Ie[Ceejer yeeye
Deens. mebmk e=Àleer ner meelel³eeves ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens.
6.11DeY³eemee®es ÒeMve (QUESTION PATERN)
1.mebmke=Àleer cnCepes keÀe³e meebietve mebmke=Àleer®eer JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje.
2.mebmke=Àleer®e sIeìkeÀ meefJemlej efuene.
3.mebmke=Àleer®e ermJe-mecetnkeWÀefê³elee ner mebkeÀuHevee meefJemlej efuene.
4.mebemke=Àle keÀHeefjJele&ve -ìerHe efuene.
6.12 meboYe& met®eer
1.Abraham Francis M. (2010) Contemptorary Sociology : An
Introduction to Concept and Theories, New Delhi, Oxford
University Press.
2.Giddens Ant hony (2001) Sociology (4thEdition) Polity Press.
3.Macionis John (2005) Sociology (10thEdition) Prentce Hall.
4.meebUgKes mepexjeJe 2013 meceepeMeem$eeleerue cegueYetle mebkeÀuHevee, HegCes ÒeesefHeÀMevì HeefyueefMebie
ne@Tme.
5.Kewjveej efoefueHe 2008 mece epeMeem$e Heefj®e³e, HegCes [e³eceb[ HeefyuekesÀMeve.
munotes.in

Page 90

90IeìkeÀ -7
efceef[³ee -veJeerve me eceeefpekeÀceeO³ece s
(NEW SOCIAL MEDIA )
IeìkeÀ j®evee :
7.0 GefÎ<ìîes
7.1 ÒemleeJevee
7.2 meceepe ceeO³ecee®ee DeLe &
7.3 meceepe vesìJeefke¥Àie /e f c e e f [ ³ e e
7.4 meeceeefpekeÀ ceeO³ecee®es ÒekeÀej
7.5 meceepe ceeO³eceeb ®ee vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece
7.6 meceepe ceeO³eceeb®es mesJeeb®es JewefMe<ìîes / iegCe
7.7 meejebMe
7.8 DeY³eemee®es ÒeÍve
7.9 meboYe& met®eer
7.0GefÎ<ìîes
1.veefJeve meceepe ceeO³eceeb®eer DeesUKe keÀ©ve osCes.
2.veefJeve meceepe ceeO³eceeb®eer efJeefJeO e ÒekeÀeje®ee Heefj®e³e keÀ©ve osCes.
3.meceepe ceeO³eceeb®ee meceepeeJej nesCeeje vekeÀejelcekeÀ DeeefCe mekeÀejelcekeÀ HeefjCeeceeb®eer ceeefnleer
ke˩ve osCes.
4.meceepe ceeO³ecee®ee veefJeve mesJes mebyebOeer iegCe JewefMe<ìîeeb®es DeJeuebyeve nesC³eemeeþ er ceole keÀjCes.
7.1ÒemleeJevee
DeeOegefvekeÀ keÀeUele veefJeve veefJeve He×leer ³eb$e DeeefCe leb$ee®es mebMeesOeve kesÀues peele Deens.
³eeceOetve ceeveJeer mesJesmeeþer ³eeb®ee efJekeÀeme DeeefCe mebHetCe& peieele Òemeej ner kesÀuee peele Demelee sD e M e e
ceeefnleer®³ee ÒemeejCeemeeþer HeejbHeeefjkeÀ Òemeej ceeO³eces HegmlekesÀ, Jele&ceeveHe$es, ef®e$eHeì, vee ìkesÀ,
otjoMe&ve ,jsef[³ees Jeiewjs meeOeCes GHe³eesieele DeeCeueer peele nesleer Hejbleg DeMee HeejbHeeefjkeÀ meceepe
ceeO³eceebJej efJeefMe< ì G®®e ÒeYegle ueeskeÀeb®eer®e cekeÌlesoejer efvecee&Ce Peeueer Deens. DeeOegefvekeÀ keÀeUele
ceeefnleer Òemeej leb$e ner yeeye DeefleMe³e cenÊJee®eer yeveueer Deens. ³ee®ee®e HeÀe³eoe IesTve veefJeve ceeefnleer
leb$e%eevee®³ee efJekeÀemeeletve SkeÀ veJeer ve mebkeÀuHevee efvecee&Ce Peeueer leer cnCepes mecee peceeO³eces nes³e.
ceesyeeF&ue DeeefCe mebieCekeÀe®³ee ceoleerves peeieeflekeÀ Jesyeuee pees[tve keÀesCeleer J³ekeÌleer DeeHeueer ceeefnleermunotes.in

Page 91

91Òemeeefjle keÀ© MekeÀles DeeefCe ogmeN³ee®eer ceeefnleer efce UJet MekeÀles ³eemeeþer SkeÀe mebkesÀle mLeUeJej DeeHeues
Keeles KeesueeJes ueeiele Demeles.
meceepee®³ee neleeleerue FueskeÌì^e@efvekeÀ Òemeej ceeO³ece cnCepes meceepe ceeO³ece nes³e. meceepe ner
ceeO³eces Heeefnpes lemes DeeefCe nJes lemes JeeHej keÀ© MekeÀleele DeeefCe ³ee ceeO³eceeb®ee JeeHej keÀjC³ee®eer
He×leer Deieoer megueYe Deens. Deepe meJee¥keÀ[s mceeì&HeÀesve menpelesves GHeueyOe Deensle. ne mceeì&HeÀesve
DeeHeues efJe®eej DeeefCe mebosMe DeeHeu³ee vesìJeke&À ceO³es peueo DeeefCe ÒeYeeJeerHeC es Òemeeefjle keÀ© MekeÀlees.
ceie les HeÀesìes Demees efkebÀJee efJeef[³ees pej meoj Heesmì efkebÀJee cepekegÀj ®eebieuee Demesue lej JeeFjue
(Òemeej) nesC³eeme JesU ueeiele veeener. HeCe ³ee meJe& ÒemlegleerkeÀjCe DeeefCe JesU ìeFefcebie KetHe cenÊJee®e er
Demeles.
meceepe ceeO³eceeleerue ÒeceesMeve :
SkeÀe®e JesUer yeN³ee®e meesMeue meeF&ìme Jejleer pesJne DeeHeCe ke@ÀcHesve / Òe®eej keÀjlees DeeefCe
pesJne ueeskeÀ leer Heesmì (cepekegÀj) DeeHeu³ee vesìJeke&À ceO³es MesDej keÀjleele DeeefCe pesJne Dee HeesDeeHe
DeeHeu³ee J³eJemee³e efkebÀJee efJe®eejeb®es ÒeceesMeve nesles. ne meceepe ceeO³eceeb®ee meJee&le ceesþe GHe³eesie Deens.
pees HeejbHeeefjkeÀ ceeO³eceebletve keÀjCes Meke̳e veener. ³eeceO³es DeeHeu³ee Heesmì®es ’ mesuHeÀ ueeF&keÀ“ peemle
Demesue lej leer Heesmì keÀe³ece jenle Demeles cnCepes pees He³e¥le leer meeF&ì DeefmlelJeele Deens Deieoer keÀceer
Ke®ee&le DeeHeCe peemleerle peemle ueeskeÀebHe³e¥le menpe Heesne®et MekeÀlees. cnCetve®e DeveskeÀ NGOs DeeefCe
mejkeÀejer mebmLee meceepe ceeO³eceeb ®ee DeefOekeÀ GHe³eesie keÀjleele.
pevemebHeke&À Ie[Jetve DeeCeCeejs ¬eÀebleerkeÀejer meeOeve cnCepes meceepe ceeO³eces nes³e. peieeleerue
yengmebK³e ueeskeÀeb®eer peerJeve ³ee meceepe ceeO³eceebveer J³eeHetve ìekeÀueer Deens. YeejleemeejK³ee osMeeceO³e s
lej ³ee veefJeve meceepe ceeO³eceeb®ee JeeHej Jee{le Deens. SkeÀe meJex#eCeevegmeej peieeleerue meJee&le DeefOekeÀ
meceepe ceeO³eceeb®³ee JeeHej keÀjCeeb®³ee ³eeoerle Yeejlee®³ee ÒeLece ¬eÀceebkeÀ ueeiele Deens. Hejbleg ³eecegUs
J³ekeÌleer peerJeve mebke gÀ®eerle yevele ®eeueues Deens. meeceeefpekeÀ peerJevee mebyebOeer DeeYeemeer DeeefCe ®egkeÀer®eer
ef®e$e jbieJeueer peele Deens keÀe? vewjeM³e Jee{le ®eeueues Deens keÀe? ÜsDeMee DeveskeÀ ÒeMveeb®ee efJe®eej keÀjC³ee®ee r JesU Deeuesueer Deens.
7.2meceepe ceeO³ecee®ee DeLe&
veJe meeceeefpekeÀ peerJevee®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ yeveuesueer HesÀmeyegkeÀ, Jne@ìdmeDe@He®ee JeeHej
cnCepes meceepeceeO³eces nes³e. meceepeceeO³eces DeYeemeer efJeMJeele JeeJejle Demeu³eecegUs m eeceeefpekeÀ
efJe®eej -Dee®eej mebkegÀef®ele ceeveefmekeÀlee efvecee&Ce nesle Deens. Demes keÀener meceepeMeem$eer DeY³eemekeÀeb®³ee
ue#eele ³esle Deens. keÀejCe yengle meceepeceeO³eces JeeHejkeÀlex DeeHeu³ee efJe®eejeb®eer meec³e Demeuesues efJe®eej,
uesKe , yeelec³ee DeeefCe ef®e$eeb®ee MeesOe Iesle Demeleele.
meceepe ceeO³eceebcegUs pevemecetn, DeeHeues ueeskeÀ DeeHeu³ee efJe®eejeb®es cegÎs ³eeb®³eeceO³es meceleesue
jeKeCes DeeefCe l³ee mebyebOeer ®e®exle menYeeieer nesC³ee®eer meJee¥vee mebOeer efceUle Deens, HeCe l³ee®e yejesyej
meeceeefpekeÀ meueesKee efyeIe[JeCes, efn bmekeÀ ke=Àl³e keÀjC³ee®eer, ®et keÀer®es Jele&ve keÀjC³ee®³ee ÒeJe=Êeer yeUeJelemunotes.in

Page 92

92Deens. efMeJee³e Jew³eeqkeÌlekeÀ mJeeLe& meeOeC³ee®ee Òe³elvener kesÀuee peele Deens. cnCetve meceepeceeO ³eces ner
HeÀe³eoe Hes#ee vegkeÀmeeve®e DeefOekeÀ keÀjCeejer þ© ueeieueer Deensle.
meceepe ceeO³eceebcegUs ceeveJeeb®eer mebkegÀef®ele efJe®eejOeeje DeeefCe ceeveefmekeÀlee yeveg ueeieueer Deens.
Demes meceepeMeem$eer DeY³eemekeÀeb®es cele Deens. Devesk eÀ meceepeceeO³eceeb®es JeeHejkeÀlex DeeHeu³ee efJe®eejebMeer
pegUCeeN³ee efJe®eeje®³ee yeelec³eeb®ee MeesOe Iesle Deensle. meceepeceeO³eces meceepeeuee SkeÀceskeÀebHeemetve JesieUs
keÀ© ueeieueer Deensle. meeceeefpekeÀ YesoYeeJe Jee{erme ceole keÀ© ueeieu eer Deensle. ³ee efMeJee³e DeHegje
efkebÀJee ®egkeÀer®es mecepe HemejJeC³eemeeþer meceepe ceeO³eceeb®eer ceole nesle Deens. Demes DeY³eemeJe=Êeer
Heeefnu³eeme efometve ³esle Deens.
DeceskeÀefjkesÀleerue yeesmìve efJeÐeeHeerþeleerue SkeÀ mebMeesOevee :
met®evee DeeefCe keÀìkeÀejmLeeve ³ee oesve cegÐeebJej DeeOeeefjle mebMeesOeve keÀjC³eele Deeues Deens.
³eevegmeej HesÀmeyegkeÀ®es keÀener JeeHejkeÀlex efJeefMe<ì ÒekeÀej®eer®e ceeefnleer efveJe[ keÀ©ve Flej ueeskeÀebMeer
MesDej keÀjleele cnCepes yeekeÀer®³e e yeeyeer ogue&#e keÀjleevee efometve Deeues nesles. meesMeue efceef[³ee®³ee JeeHej
keÀjCeeN³ee ueeskeÀeble ner yeeye mHe<ìHeCes efometve Deeueer nesleer. yengmebK³e meceepe ceeO³ece JeeHejkeÀlex
DeeHeu³ee efJe®eejebMeer meec³e Demeuesu³ee efJe®eejebMeer m ebyebOeerle cepekegÀjeb®³ee MeesOeele Demeleele.
vewjeM³eûemle meceepe :
meceepeceeO³ecee®³ee JeeHej kesÀu³eecegUs Hee®e HewkeÀer SkeÀ J³ekeÌleerves meebefieleues nesles keÀer,
meceepeceeO³ecee®³ee JeeHeje veblej vewjeM³e ³esles. ³eeceO³es 30 JeÒeceeCe DeefOekeÀ nesles. le©Ce Je³eeleerue J³ekeÌleer®³ee Dee³eg<³eele meceepeceeO³eces SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ
efvecee&Ce Peeueer Deensle. Demes ueeskeÀ mceeì&HeÀesvme efMeJee³e FlejebMeer mebJeeo meeOeC³eeme DemeceLe& nesT
ueeieueer Deensle. ³ee ueeskeÀebvee mve@He®e@ì, Fvmìeûeece DeeefCe HesÀmeyegkeÀ HeenCes DeeefCe vesnceer®e Òel³eskeÀ
iees<ìerle owvebefove DeHe[sì ceeefnleer ìekeÀC³ee®eer meJe³eer ³ee Jeiee¥vee ueeieu³ee Deensle. ner yeeyeer
meceepee®³ee ¢< ìerves Oeeske̳ee®eer Iebìe Deens ns Òel³eskeÀebveer ue#eele IesCes cenÊJee®es Deens.
peerJeveele ®egkeÀer®es ef®e$e :
meceepe ceeO³eceeb®ee meceeve GHe³eesie kesÀu³eecegUs ef®ebleeûemle, SkeÀuekeÀeW[sHeCee, DeeefCe
DeelceefJeMJeemee®ee DeYeeJe Jee{C³ee® es ÒeceeCe efoJemeWefoJeme yeUeJele Deens. efMeJee³e PeesHe keÀceer ³esC³ee®eer
mecem³ee ner efvecee&Ce nesT ueeieueer Deens. meceepeceeO³eceele DeeHeu³ee mecegneyejesyej Dee@veueeF&ve jentve
DeeHeu³ee peerJevee®es DeYeemeer ef®e$e jbieJeues peele Deens.De Mee DeeYeemeer keÀeuHeefvekeÀ efJeMJeele DeeHeu³ee
DeHes#ee Jee{le Deensle. HeefjCeeceer DeeHeu³ee HeÀesìesuee efkebÀJee Heesmìuee ueeF&keÀ, MesDeme& efkebÀJee kebÀcesì keÀceer
efceUeu³eeme keÀenerlejer keÀcelejlee DeeHeu³eele Deens Demes Jeeìle Demeles.
ef®e[ef®e[ J³ekeÌleer mJeYeeJe :
meceepe ceeO³eceebletve JeeHejkeÀlex DeeHeu³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ DevegYeJeebvee DeveesUKeer®³ee
J³ekeÌleermeceesjner KeguesHeCeeves cee b[le Demeleele. DeepekeÀeue ìdefJeìj Je HesÀmeyegkeÀ meejK³ee ceeO³eceeb®ee
GHe³eesie Sk eÀ-ogmeN³eeb®³ee GKeeUîee -JeekeÀeUîee keÀe{C³ee®es ÒeYeeJeer meeOeve efvecee&Ce Peeues Deens. Deepe
DeveskeÀ ceefnueebvee JeeF&ì ¢ef<ìkeÀesveeletve ue#e kesÀues peele Deens. Deepe DeveskeÀ le©Ce HeÀesveJejerue mebosMe
Jee®eC³eele DeeefCe l³eeJej efJe®eej k eÀjC³eele DeveskeÀ JesU IeeueJele Demeleele. meceepeceeO³eces meJee¥meeþer
Kegueer Demeu³eecegUs keÀesCeerner HeÀesìes, cesmespe, DeeefCe keÀceWìdme keÀjerle Demeleele. meJee¥vee®e mebYee

Page 93

93keÀjCes efkebÀJee mebJeeo meeOeC³ee®eer mebOeer Demeles. ³eecegU s efkeÀMeesjJe³eerve cegues mJele:®eer efveCe&³e#ecelee
njJegve yemeleele cnCepes ef[efmepeve He@jeefueefmeme®es efMekeÀej nesle Deensle. keÀejCe meceepeceeO³eceecegUs
DemebK³e He³ee&³e GHeueyOe Demeu³eecegUs ceWoguee efveCe&³ee®eer efveJe[ keÀjC³eele mebY e´ce DeJemLee efvecee&Ce nesle
Deens.
Üsmeceepe ceeO³eceeb®³ee ceoleerves SkeÀceskeÀebvee DeYeemeer He×leerves pees[uesues Demeles. DeMee
ueeKeeW®³ee ieoealetve keÀener mekeÀejelcekeÀ efoMee lej keÀener vekeÀejelcekeÀ efoMee®es ef Je®eej Heg{s ³esle
Demeleele. ³eele og:Kee®eer yeeye DeMeer Deens keÀer De¢M³e mJe©Heele SkeÀ -ogmeN³eeMeer pees[uesu³ee ieoeauee
keÀener mJeeLeeaJe=Êeer efkebÀJee iewjmecepe DeeefCe HegJe&ûen ogefÒe³elve kesÀuee peele Demelees. meceepeceeO³eceeb®ee JeeHejkeÀlee& DeeHeuee efJejesOeer efJe®eejeb®³ee J³ekeÌleer efJe©×
og<Òe®eej DeeefCe ÜsKeìuee ve ®eeueJele em e l ³ e -Demel³e ve leHeemelee l³ee J³ekeÌleer®eer yeepet ve SskeÀlee meceepe ceeO³eceeletve
DeMee J³ekeÌleeRvee iegvnsieej þjJeues peele Deens. ³eemeeþer mecegn YeeJeves®ee ÒeYeeJe Demelees. keÀeefn J³ekeÌleer
keÀesCeleener DeeOeejeefMeJee³e Je keÌleJ³es ke Àjle Demeleele. DeMee JesUer Keesìîee yeeyeeRvee ner mel³e ceeveues
peele Demeles. Hejblet DeMee Òemeej meceepe ceeO³eceele nesCeeN³ee yeoveeceercegUs DeveskeÀ ueeskeÀeb®eer Dee³eg<³es
GOJemle nesle Demeleele.
keÀesCee®eerner megìkeÀe vemeles :
meceepec eeO³eceebletve ÜsosMeêesner, osMeYekeÌle, ngMeej, cegKe&, meceepekebÀìkeÀ keÀjJetve ceeskeÀUs nesle Demeleele. pemes keÀer DeeHeCe
pevcepeele DeefOekeÀej efceUeuee Deens DeMee Ye eJevesle ke=Àl³es keÀjle Demeleele. meceepeceeO³ecee®³ee
efveefce&leer®ee Demee JeeF&ì GÎsMe vekeÌkeÀer®e veJnlee. meceepeeleerue ueeskeÀeb®³ee cegkeÌle mebJeeo JneJee lemes®e
l³eeb®³eeceO³es menkeÀe³e&YeeJevee efJekeÀefmele keÀjC³ee®eer ÒeYeeJeer ceeO³ece cnCetve ³eeb®eer efveefce&leer keÀjC³eele
Deeuesueer Deens.
peieeleerue peveceeCemeeleerue mebJeeoe®es Deblej keÀceer keÀjC³ee®³ee GÎsMeebveer ³ee ceeO³eceeb®eer
efveefce&leer kesÀueer nesleer. efJeMJeeleerue meJe& meceepeeuee peJeU DeeCeC³ee®eer ns Sk eÀ GÊece meeOeve Deens. Hejbleg
meceepeeleerue ¢<ìefJe®eejebcegUs meceepe ceeO³eceeb®ee IeelekeÀ mJe©Heele JeeHej kesÀuee peele Deens.
Deepe®³ee meceepeele mee³eyej yegefkebÀie, mee³eyej mìe@efkebÀie, Fbìjvesì ì^e@efkebÀie, DeHeceeve,
DeMueerue Heesmì, yeeuekeÀeb®es MeesJeeHejkeÀl³ee¥®³ee DeesUKeer®eer Keel³eeJejerue ceeefnleer ®eesjer kesÀueer peele Deens. meceepeele keÀuen efvecee&Ce
keÀ©ve peeleer³e Je Oeeefce&keÀ obies Ie[Jeues peel eele. ³eecegUs mecegn YeeJevee Ye³eYeerle nesles. keÀenerJesUe
onMeleûemle JeeleeJejCe efvecee&Ce kesÀues peele Demeles. lej keÀener JesUe efveoexþjJeues peele Demeles.
Deepe meceepe ceeO³eceeletve Deefve³eefcele He×leerves cele J³ekeÌle keÀjCeejs mebosMeeJej keÀmes
efve³eb$eCe efceUJeeJes lemes®e efMemle keÀMeer ueeJeeJeer ³ee jep³eJ³eJemLee DeeefCe keÀe³eoe J³eJemLes meceesjerue
iebYeerj ÒeMve efvecee&Ce Peeuee Deens. ³eecegUs meceepe megHle mJe©Heeletve DejepekeÀleskeÀ[s peele Deens DeMeer
efYeleer DeY³eemekeÀ J³ekeÌle keÀjle Deensle. meceepeceeO³eces ner Òemeej DeeefCe Òe®eeje®eer SkeÀ ÒeYeeJeer MekeÌleermunotes.in

Page 94

94Deens. Hejbleg meceepeceeO³eceebleerue Deefveye¥Oe DeeefCe DeefJeJeskeÀer efJe®eejeb®³ee JeeHejecegUs meceepee®eer
DeHeefjefceleer neveer nesle Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meceepeceeO³eceeb®ee DeLe& meebiee.
meceepe ceeO³ece mJe©He :
meceepe ceeO³ece ns SkeÀ DeHeejbHeeefjkeÀ ceeO³ece Deens. meceepe ceeO³ece DeeYeemeer efJeMJe efvecee&Ce
keÀjles pes Fbìjves쮳ee ceeO³eceeletve ÒeJesMe keÀ© MekeÀles. meceepeceeO³eces ns ceesþs peeieeflekeÀ efJeMJe
vesìJeke&À Deens. p³ee ceeO³eceele mebHetCe& peieeleerue meceepeeuee pees[sues peele Demeles. ns meceepee®³ee
mebJeeoe®es GÊece meeOeve Deens. ³ee ceOetv e ceeefnleer®es megueYe DeeefCe peueoieleerves osJeeCeIesJeeCe keÀjCes
Meke̳e Demeles. ³eeceO³es Òel³eskeÀ #es$eeleerue ceeefnleer®ee meceeJesMe Demelees. meeceeefpekeÀ ceeO³eces
mekeÀejelcekeÀ YetefcekeÀe yepeeJele Demeleele. cnCepes meceepeeleerue keÀes Celeerner J³ekeÌleer, ieì, mebIeìvee,
Mew#eefCekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e¢<ìîee mece=× kesÀues peeT MekeÀles. meeceeefpekeÀ ceeO³eceeletve osMee®³ee
ueeskeÀMeeneruee mece=× keÀjC³eemeeþer Deves keÀ efJekeÀemeelcekeÀ ³eespeveelcekeÀ keÀe³e&¬eÀce kesÀues peele D emeleele.
p³eecegUs keÀesCel³eener osMee®es Sske̳e, DeKeb[lJe, osMeYekeÌleer, Oece&efvejHes#elee, meceepeJeeoer iegCe efJekeÀefmele
kesÀues peeleele.
1) Yeejleeleerue Ye´<ìe®eej cegkeÌleer Deeboesueveele DeCCee npeejs ³eeb®³ee efJe®eejeuee meceepe ceeO³ eceebveer
ueeskeÀebmeceesj peeTve SkeÀ J³eeHekeÀ `peve Deeboesueve' yeveJeues nesles. ³eecegUs jep³eJ³eJemLesle ³ee®eer
oKeue IesCes Yeeie He[ues nesles.
2) 2014 ®³ee ueeskeÀmeYes®³ee meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CetkeÀerle meceepe ceeO³eceeb®eer ceole IesTve jepe keÀer³e
He#eebveer pevepeeie=leer Ie[Jetve DeeCeueer nesleer. ³ee efveJe[CegkeÀerle celeoevee®eer ìkeÌkesÀJeejer ner
Jee{JeC³eele meceepeceeO³ecee®es ³eesieoeve ceesuee®es nesles. lemes®e le©Ce Jeiee&le peeie=leer efvecee&Ce kesÀueer
nesleer. efouueer efve Ye&³ee yeuelkeÀej kesÀmeceO³es v³ee³e efceUJetve osC³eemeeþer ceesþîee mebK³esves le©CeJeie&
meceepe ceeO³eceecegUs®e jml³eeJej Deeuee neslee. p³eecegUs jep³eJ³eJemLesuee SkeÀ veefJeve ÒeYeeJeer
keÀe³eoe keÀjC³eeme Yeeie Hee[ues nesles.
3) ueeskeÀefÒe³ele smeeþer meceepeceeO³eces ns SkeÀ ÒeYeeJeer ceeO³ece Deens. ³esLes J³ekeÌleer mJele:®eer efkebÀJee
l³ee®³ee GlHeeovee®eer peeefnjele keÀ©ve ueeskeÀefÒe³elee efceUt MekeÀles. Deepe ef®e$eHeìeb®ee ì^suej,
ìerJner keÀe³e&¬eÀceeb®eer peeefnjele HeCe meceepeceeO ³eceeletve kesÀueer peele Deens. meceepeceeO³eceeletve
efJnef[³ees DeeefCe Dee@ef[³ees ®e@ì®eer J³eJemLee Deens. p³eeceO³es HesÀmeyegkeÀ JneìdmeDe@He Fvmìeûeece
meejkesÀ Hue@ìHeÀe@ce& GHeueyOe Deensle.
4) meceepeceeO³eces mekeÀejelcekeÀ YetefcekeÀe yepeeJ ele Demeleele. lej keÀener J³ekeÌleerkeÀ[tve ³ee®ee
og©He³eesie kesÀuee peelees. ceeO³eceeb®ee iewjJeeHej keÀ©ve keÀener ueeskeÀ JeeF&ì efJe®eej HemejefJeC³ee®eemunotes.in

Page 95

95Òe³elve keÀjleele . efoMeeYetue keÀjCeeje DeeefCe vekeÀejelcekeÀ ceeefnleer meceepe ceeO³eceele tve Òemeeefjle
kesÀueer peeles. p³eecegUs meceepe ceveeJej JeeF&ì HeefjCeece nesle Demeleele.
5) meceepe ceeO³eceeb®³ee iewjJeeHeje yeÎue mejkeÀejueener keÀefþCe mecem³ee Jeeìt ueeieueer Deens. peccet -
keÀeefMcej meejK³ee jep³eele onMeleJeeoer ceeO³eceeb®e e iewjJeeHej keÀjle Demeleele cnCetve yeboer IeeueCes
iejpes®es Deens.
owvebefove peerJeveeJej meceepeceeO³eceeb®ee ÒeYeeJe :
ceeefnleer®es Jenve keÀjCeejs meceepeceeO³eces ns SkeÀ JesieJeeve meeOeve Deens. ceeefnleer®ee YejHetj
ÒeceeCeele meeþe keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. meeceev³e efJemeceepeeleerue meJe& Jeiee&meeþer ³ee®ee JeeHej keÀjCes Meke̳e Deens. HeÀesìes, efJnef[³ees, ceeefnleer, omleSsJepe
Jeiewjsmeeþer menpeHeCes Òemeeefjle keÀjCes Meke̳e Peeues Deens.
efJeefJeOe mJe©Hee®eer ceeefnleer Òemeeefjle keÀjle Demeu³eecegUs JeeHejkeÀl³ee&®³ee ceveele ieeWOeU
neslees. keÀesCel³eener He×leer ceeefnleer Òemeeefjle keÀ©ve leer Hegmeueerner peeT MekeÀles. keÀesCeleerner ceeefnleer
Òel³e#eele yeouet MekeÀl e vemeuees lejerner l³ee®³ee Òel³e³e yeouet MekeÀlees. keÀesCeleer ceeefnleer meeceûeer cegU
mJe©Heele vemeles lemes®e meeceûeer®eer ceeuekeÀer vemeles. ieesHeefve³elee HetCe&HeCes ve<ì nesles. Jeeoûemle cepekegÀj
Òemeeefjle keÀ©ve meceepeele obie efvecee& Ce nesT MekeÀlees. meceepe ceeO³eceebcegUs mee³eyej iegvnsieejerle ceesþîee
ÒeceeCeele Jee{ nesle Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meceepeceeO³eceeb®es mJe©He mHe<ì keÀje.
7.3 meceepe vesìJeefke¥Àie / ceeref[³ee
meesMeue ceeref[³eeve s efJe®eej, uesKeve Je Òeefleef¬eÀ³ee ³ee meJee¥le yeoue kesÀuesuee Deens. meesMeue
ceeref[³eeves meeceev³e ceeCemeeJej (efm$e -Heg©meeceev³eebvee DeeHeues cele, efJe®eej J³ekeÌle keÀjC³e emeeþer SkeÀ cenÊJee®es ceeO³ece efceUeu³ee®eer Kee$eer
Peeueer Deens. DeeHeCe peCet mece#eHeCes DeeHeues DeefmlelJe meesMeue ceeref[³eeÜejs keÀe³ece keÀ© MekeÀlees, Demee
efJeMJeeme efvecee&Ce Peeuee Deens.
meesMeue ceeref[³ee cnCepes meceepee®es Demes ceeO³ece Deens keÀer, p³eeÜeje ceeveJeer meceepe DeefOekeÀ
meeceeefpekeÀ yevetve ³eesi³e mebJeeo meg© keÀ© MekesÀue, Demes ceeO³ece nes³e.munotes.in

Page 96

96meesMeue ceeref[³eecetUs J³ekeÌleer DeeHeu³ee ceveele DemeCeeN³ee YeeJevee, efJe®eej l³ee®³eepeJeU
DemeCeeN³ee ve sìJeke&ÀÜejs DeefOekeÀ ueeskeÀebpeJeU Heesnes®eJet MekeÀleerue. ³eemeeþer SKeeos ef®e$e, cele ,
efJnef[³ees efkebÀJee DeeHeCe Jee®euesueer SKeeoer iees<ì jskeÀe@[& keÀ©ve le³ee DeeOeejs mJele:uee J³ekeÌle keÀ©
MekeÀleele. DeMeeÒekeÀejs meesMeue ceeref[³eeve s ceeCemeebJej meJee¥ieerCe ÒeYeeJe ìekeÀuee Demetve mebHetCe& ceeveJeer
peerJeve J³eeHetve ìekeÀues Deens. l³eecegUs meesMeue ceeref[³ee®ee ceeveJee®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je
jepekeÀer³e peerJeveeJej meJe&J³eeHeer HeefjCeece Peeuee Deens.
Deepe ³ee®ee mee#eeroej Deens keÀer, 2004 ®³ee DeO³e#eer³e efveJe[CetkeÀerle yejekeÀ Deesyeecee
³eebveer DecesefjkesÀle meesMeue ceeref[³ee®ee Del³eble ÒeYeeJeerHeCes GHe³eesie kesÀuee. l³eemeeþer l³eebvee ìskeÀveesme@Jner
ìerce DeeHeu³ee neleeKeeueer veeskeÀje ruee þsJeueer nesleer. ìerceves meesMeue ceeref[³ee SKL, NASS,
HesÀmeyetkeÀ, eqìdJeìj, keÀesjce ³eebÜejs DeeHeues efJe®eej Deesyeecee ³eebveer meJe& otj Heesnes®eefJeC³ee®es keÀece kesÀues.
DeeHeCe meJee¥veer yeefIeleues Deens keÀer, meesMeue ceeref[³ee veJ³ee HeoeHe&Ce keÀjCeeN³ee®es ÒeleerkeÀ
yeveuee Deens. keÀejCe efveJe[CetkeÀ lep%e pemes efvecee&Ce kesÀues lemes®e GcesoJeej peeefnj keÀjCes, efveJe[CetkeÀ
efvekeÀeue peenerj keÀjCes, jepekeÀejC³eebvee l³eeb®³ee ®egkeÀer®³ee Jele&vee®ee peeye efJe®eejCe s, GIe[s Hee[Ces
lemes®e peefceveerJej DeeCeCes (®egkeÀer®eer peeCeerJe keÀ©ve osCes) ns keÀece meesMeue ceeref[³ee keÀjles.
meesMeue ceeref[³ee ueeskeÀebvee SkeÀ$e ³esC³eeuee DeMeeÒekeÀejs Yeeie Hee[lees keÀer, l³eecegUs DeveskeÀ
De³eesi³e iees<ìeRefJe ©× SkeÀ$e DeeJeepe GþefJeCes meesHes peeles. meesMeue ceeref[³ee ne ueeskeÀeb®ee DeeJeepe yevetve
peelees. Goe. efouueerle Ie[uesu³ee efveYe&³ee yeueelkeÀejeveblej meJe& osMeYej DeeJeepe GþefJeuee iesuee Je
Meemeveeuee ³ee DeeJeepee®eer leele[erves oKeue I esTve yeueelkeÀej keÀe³eÐeele keÀþesj yeoue keÀjeJes ueeieues.
`DeCCee npeejsb®es Ye´<ìe®eej efJejesOeer Deeboesueve 'ns ³ee®es®e GoenjCe Deens. peeieeflekeÀ HeeleUerJej
peeieeflekeÀ, DeeefLe&keÀ keÀesjce (Je[& FkeÀesvee@efcekeÀ keÀesjce) ®³ee yeensj Peeue su³ee He³ee&JejCe OeesjCeeefJe©×
efveoMe&ves DeMee DeveskeÀ mecem³eebJej ceeref[³ee je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e Ieìveebvee Dee@veueeFveÜejs SkeÀe
ÒekeÀejs ceesþîee ÒeceeCeele Òe®eeje®eer YetefcekeÀe meesMeue ceeref[³ee Heej Hee[lees. meJe&cele le³eej keÀ jC³ee®es
Dev³ee³eeefJe©× SkeÀ$e ³esC³eeme Òeeslmeeefnle keÀjC³ee®es, efveoMe&veemeeþer SkeÀ$e DeeCeC³ee®es keÀece meesMeue
ceeref[³ee keÀjle Demelees. meesMeue ceeref[³eeÜeje Demes cenlJeHetCe& yeoue Ie[tve ³esleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meeceeefpekeÀ vesìJeefke¥Àie cnCepes keÀe³e?munotes.in

Page 97

977.4 meeceeefpekeÀ ceeO³ecee®es ÒekeÀej
1) HesÀmeyetkeÀ (Facebook) :
HesÀmeyetkeÀ ns SkeÀ ueeskeÀefÒe³e meesMeue vesìJeefke¥Àie mebkesÀlemLeU Deens. meJe&meeceev³ele: 13
JeDeesUKeer®³ee Je HesÀmeyetkeÀ meom³e Demeuesu³ee Flej J³ekeÌleer®³ee Keel³eeMeer efce$e / cewef$eCe cnCetve
pees[Ceer keÀjlee ³esles. DeeHeu³ee efce$eceb[Uervee mebosM e DeLeJee HeÀesìe HeeþefJeCes, meJe& efce$eceb[UeRvee
efomesue DeMee jerleerves SKeeoer IeesHesÀmeyetkeÀJej ÒeJesMe keÀjlee®e Heefnues Heeve GIe[les les cnCepes nesce Hespe. ³ee Heev eeJej meom³ee®³ee
efce$eceb[Uerveer ÒekeÀeefMele kesÀuesu³ee IeesmeJe& efce$eceb[UeRvee l³eeb®³ee cegKeHe=<þeJej l³ee Ieesefce$eceb [Uer®eer met®eer ÖesÀv[^me ³ee HeeveeJej efomeles. lej meom³ee®³ee efce$eebveer meom³eekeÀefjlee efueefnuesues
mebosMe Jee@ue ³ee HeeveeJej efomeleele. HesÀmeyetkeÀceO³es meom³ee®es veeJe, pevce, leejerKe, efveJeememLeeve,
jepekeÀer³e keÀue, DeeJe[er, meom ³ee®es HeÀesìes F.GHeueyOe Deens.
2) Jne@ìdmeDe@He (Whatsapp) :
Jne@ìdmeDe@He ns SkeÀ ueeskeÀefÒe³e meesMeue vesìJeefke¥Àie mebkesÀlemLeU Deens. mebosMe, Òeeflecee,
Dee@ef[Dees efkebÀJee efJnef[³ees Fbìjvesì®ee JeeHej, mebosMe HeeþefJelee ³esleele. Jn e@ìdmeDe@HeJej mebosMe
HeeþefJeC³eemeeþer Fbìjvesì®ee JeeHej DeeJeM³ekeÀ þjlees. Jne@ìDe@He®ee JeeHej Ke®e& DeeJe[uesu³ee
HegmlekeÀeb®³ee / efJeMesDej JewefMe<ìîe smeeþer ueeskeÀefÒe³e Deens. Jne@ìdmeDe@He Deboepes 700 oMeue#e ueeskeÀ JeeHejleele. ³eemeeþer
SefÒeue 2013 ceO³es Yeejleer Soft Bank 16 Dee@iemì, 2016 jespeer 8175 oMeue#e Jee{
DemeC³ee®ee vesle=lJe. efveOeerle SkeÀ veJeerve ìHHee Tencent DeeefCe Foxcom ³ee HesÀjerle yeouelee
veblej Jee{ 81.4 Deype cetu³eebkeÀve ieeþueer. Heg{erue keÀener ceefnv³eebceO³es, lej DevetÒe³eesie DeeHeCe cegkeÌle
cepekegÀj mebosMe kegÀþsner Yeejleele meeoj, ieHHee megOeeefjle efmìkeÀme&, ueHeuesues ieHHee DeeefCe efveefce&leerJe j
Yej, JeeHejkeÀlee& FbìjHesÀme Dee@iemì 2014 ceO³es Jee{ 35 oMeue#e JeeHejkeÀlex oeJee DeeefCe efveOeer SkeÀ
ceesþe ìHHee DemeC³ee®ee 865 ue#eue#e -The Tiger iueesyeue vesle=lJe Jee{ ce@meWpej keÀe@ue
JeeHejkeÀl³ee¥meeþer veeJee©Heeuee ³esle Deensle.
3)yuee@ie (Blogs) :
SkeÀ yuee@ie SkeÀ ®e®ee& efkebÀJee ceeefnleer®eer Deens. JesyemeeFìJej ÒekeÀeefMele Jeu[& JeeF&[ Jesye
Deueie, DeveskeÀoe DeveewHe®eeefjkeÀ nesCeejer [e³ejer cepeyetj veeWoer efìHHeCeer Heesmì keÀje. efJeMesDeueerkeÀ[eru e Heesmì, ÒeLece efomeles pesCeskeÀ©ve Jesye He=<þe®³ee MeerÒeoefMe&le nesleele. 2009 He³e¥le yuee@ie menmee SkeÀ®e J³ekeÌleer keÀece keÀjle nesles. keÀOeer -keÀOeer SkeÀ
ueneve ieì, DeeefCe DeveskeÀoe SkeÀe®e efJeceefuì uesKekeÀ yuee@ie (MABS) uesKekeÀ ceesþîee ÒeceeCeeJejerue ³eebveer efueefnuesues uesKe efJekeÀefmele kesÀues
Deens DeeefCe keÀOeer -keÀOeer J³eeJemeeef³ekeÀ mebHeeefole kesÀuee Deens. MAB SHeemetve Jele&ceeveHe$e Flej
ceeref[³ee DeeTìuesì, efJeÐeeHeerþs, ìeke̳ee efJe®eej, HegjmkeÀej ieì Je meceeve mebOeer yuee@ie jnoejer Jee{le
ÒeceeCeele meeþe Deens. Go³e ìdefJeìj DeeefCe Òeceeueer ner yeeye ceeref[³eeceO³es MABS DeeefCe SkeÀcesJemunotes.in

Page 98

98uesKek eÀ yuee@ie meceekeÀefpees[C³eemeeþer DeMee SkeÀ ef¬eÀ³eeHeo cnCetve JeeHejues peeT MekeÀles ìce& Jesyeuee@ieÜejs nesles.
4) ietieue Hueme (Google +) :
ietieue Hueme ns SkeÀ ueeskeÀefÒe³e meesMeue vesìJeefke¥Àie ¢ef<ìkeÀesve þsJetve SkeÀ ceeie& GHe³egkeÌle m$eesle
Demet MekeÀles. yuee@ie meeceûeer mecetoe³e DeeefCe Gb®e J³ekeÌleer ³eeb®ee Dee{eJee DeeefCe ye´@[ GlHeeoves DeeefCe
mesJee efMeHeÀejMeer MesDej pesLes Hue@ìHe Àe@ce& Deensle. J³eJemee³e ì@He keÀje DeeefCe ûeenkeÀ DeeefCe efJeHeCeve
GÎsMeebmeeþer meesMeue ceeref[³ee efvecee&Ce DeefYeefÒe³e efJeMuesceeref[³ee®es leguevesves mJemle m$eesle Deens. yeepeej iegHle Oej ì^@keÀ DeeefCe Òeeflemeeo efJe¬esÀles DeeefCe
J³eJemLeeHekeÀeb®eer JeeHejues peeT MekeÀles.
Goe. Fbìjvesì, efJnef[³ees DeeefCe nJeemee JeeìCeeje HeÀesve nele oyeeJe Ye´<ìe®eejer peeT
MekeÀles. Dee³eHeÀesve 6 ye@[ ®ee®eCeer ef®e$es l³eecegUs leMeer® e Dee³eHeÀesve veJeerve iee³eve meg© ceefnv³eemeeþer
Leebyeueer ûeenkeÀebveer ceeies mebYe´ce ceeies mebYe´ce efvecee&Ce leLeeefHe S@Heue leele[erves mecem³ee Del³eble otefce&U
nesles keÀer, SkeÀ efveJesove peejer DeeefCe kebÀHeveer ceesyeeFue ef[JneFme®ee r yeeyeleerle cepeyetle keÀjC³eemeeþer
DeveskeÀ HeeJeues Iesleuee neslee. DeMee meJex#eCee, efJeMesyeepeej mebMeesOeve He×leer JesU IesCeejer DeeefCe ceneie Deensle DeeefCe efJeMuespes efJeHeefjle efJe¬esÀl³eebvee Yesì efkebÀJee ÒeeHle keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ ceeref[³ee®ee JeeHej keÀ© MekeÀlee.
JeemleefJekeÀ JesU yeoue ceeefnleer, ûeenkeÀ Jele&CetkeÀ DeeefCe SkeÀ kebÀHeveer®³ee ye´@[ efkebÀJee GlHeeoveeJej celes ns
Del³eble ieefleceeve F.me. 2010 ®es oMekeÀ ÒeeflemHeOeea peueo Hesme DeeefCe peeieeflekeÀ yeepeejele GHe³eesie
Demet MekeÀles.
5) meef¬eÀ³e ¢ef<ìkeÀesve :
meeceeefpekeÀ ceeref[³eeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. pevemebHe&keÀ DeeefCe Yesì efJe¬eÀer meeO eves Hejblet
meesMeue ceeref[³ee ÒeYeeJeer DeeefCe meeceeefpekeÀ ceeref[³ee J³eeqkeÌleceÊJe cnCetve ÒeYeeJeer DeefleMe³e efJeefMe<ì
Òes#ekeÀebvee ue#³e yeveefJele mebJeeo ceeO³eces cnCetve ûeenkeÀ Òeefleye×lee meeOeves F. DeMee ÒemeejCe ìer.Jner.
meesMeue ceeref[³ee leb$e%eeve DeeefCe Jele&ceeveHe$e osKeerue peeefnjeleoej yeN³eeHewkeÀer ue#³e Òes#ekeÀebvee ¬eÀer[e
KesU ÒemeejCe ojc³eeve efkebÀJee Je=ÊeHe$e KesU efJeYeeieele þsJeuesu³ee peeefnjele ¬eÀer[e ®eenles Fl³eeoer®eer
Meke̳elee Deens keÀer, efouesu³ ee Òeoeve keÀ© cnCetve peevesJeejer 2015 ®³ee Jne@ìdmeDe@HeJej meO³ee
yeepeejele meJee&le ceesþe Dee@veueeFve otle DevetÒe³eesie Deens. lemes®e keÀce&®eejer ns ueneve mceeì&De@He cnCetve
meg©Jeele kesÀueer. HeÀkeÌle keÀener ceefnv³eele 2,50,000 JeeHejkeÀl³ ee¥veer ceO³es mLeeHeve kesÀueer. 2014
ceO³es Jne@ìdmeDe@HeJej Je HesÀmeyetkeÀ Kejsoer kesÀuee. Jne@ìdmeDe@HecegUs DeeHeu³eeuee KetHe ceeefnleer efceUles.
6) ìdefJeìj (Twitter) :
ìdefJeìj ns SkeÀ Dee@veueeFve ueeskeÀefÒe³e Je meesMeue vesìJeef¬e&Àie De ens. mebosMe veeWoCeerke=Àle
JeeHejkeÀlex Jee®et MekeÀlee DeeefCe ìdefJeì Heesmì, HeCe veeWoCeer ve Peeuesues Deensle. l³eebveer HeÀkeÌle Jee®et
MekeÀlee, JeeHejkeÀlex JesyemeeFì FbìjkesÀme ceeO³eceeletve ìdefJeìj ÒeJesMe SmeSceSme efkebÀJee mebJeeo cnCetv en e
IeìkeÀ meesMeue ceeref[³ee®ee HeÀe³eoe Iesle Deensle. ìdefJeìjcegUs ueeskeÀebvee DeeHeeHemeele meeceeefpekeÀ
keÀveskeÌMeve Òeeslmeenve osles. peieYejeleerue mebJeeo l³eeb®³ee keÀer SkeÀ IeìkeÀ cnCetve meesMeue ceeref[³eeceOetve
mekeÀejelcekeÀ DeeefCe vekeÀejelcekeÀ efJekeÀuHe ìdefJeìj Jee{les. ìdefJeìjJej DeeHeCe ®e®ee&, DeY³eeme ieì,
Heesmì, efce$e, veelesJeeF&keÀ ³eeb®³eeMeer mebHeke&À neslees. ìdefJeìjJej meeceeefpekeÀ ceeref[³ee efJeefJeOe ÒekeÀejsmunotes.in

Page 99

99³eesieoeve keÀ© MekeÀlee. HejJeeveieer osles, ìdef JeìjJej keÀener Heesmì KetHe ueeskeÀefÒe³e Deens. HeÀe³eosMeerj
OeesjCe, ueeskeÀefÒe³e ì^W[, Heesmì DeeefCe Ieìvee yeoue ìdefJeìjJej J³ekeÌleer metef®ele keÀjleele.
7) Jne@ì cesmeWpej (Hike):
Jne@ìcesmeWpej KetHe ueeskeÀefÒe³e Deens. ¬eÀe@me Hue@ìHeÀe @ce& Fvmìbì cesmesefpebie mesJee mceeì&HeÀesve®ee
JeeHej Fbìjvesì mebHeke&À cepeketÀj mebosMeve J³eefleefjkeÌle JeeHejkeÀlex Òel³eskeÀ Flej ûeeefHeÀkeÀue, efmìkeÀme&
HeeþJet MekeÀleele. FceesefìkeÀe@ve, Òeeflecee, efJn[er³ees, Dee@ef[Dees, HeÀeFume, DeeJee pe, mebosMe mebHeke&À DeeefCe
JeeHejkeÀlee& mLeeve, 12 ef[meWyej 2012 jespeer Jee{ Peeueer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meceepe ceeO³eceeb®es ÒekeÀej meebiee.
7.5 meceepe ceeO³eceeb®ee vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece (SOCIAL MEDIA
NEGATIVE E FFECTS)
meeceeefpekeÀ ceeref[³ee efkebÀJee vesìJeke&À vekeÀejelcekeÀ HeefjCeeceecegUs SkeÀ les J³emeve þjle Deens.
meeceeefpekeÀ meeFìJej DeieefCele leeme Ke®e& efJeefMe<ì keÀeceeJej HeÀeskeÀme DeeefCe ue#e otmejerkeÀ[s JeUefJeCes.
efJeMesDeeefCe FbìjvesìSsJepeer ojjespe peerJeveele keÀceer J³eJeneefjkeÀ %eeve DeeefCe keÀewMeu³eeJej DeJeuebyetve
Demeleele. les l³eeb®ee JeeHej keÀjC³ee®eer HejJeeveieer Demeu³eeme oesve ueneve cegues ceesþîee ceeveeves ³ee
meesMeue vesìJeefke¥Àie meeFìJej ÒeYeeefJele kesÀues peeT MekeÀleele. keÀejCe keÀOeer -keÀOeer ueeskeÀ, cegues DeeefCe
³etJekeÀ ³eeb®es Jele&ve vegkeÀmeevekeÀejkeÀ nesT MekeÀles pes efnbmee DeeefCe ueQefiekeÀ meceeefJeef<ìle Demeles. meesMeue
ceeref[³eeJej HeÀesìes MesDej nesleele cegues DeeefCe ³etJekeÀ iegvn³eemebyebefOele keÀe³ee&le mJele: menYeeieer nesleele.
cnCetve SketÀCe meceepeele vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece nesleele. meesMeue ceeref[³ ee ogmeje down side Deens
Demes JeeHejkeÀl³ee&me MesDej KetHe ceeefnleer ³eebvee Oeceke̳ee þ© MekeÀlees. DeeHeu³ee efJnef[³ees efkebÀJee ef®e$es
[eTveuees[ DeeefCe keÀe@Heer keÀjCes meesHes keÀece Deens DeeefCe eqkeÌuekeÀ ceO³es kesÀues peeT MekeÀles.
HesÀmeyetkeÀ efkebÀJee ìdefJeìj ³eeb®³ee J³emeve ueeieu³ee cegUs ceevemeesHe®eej leb%ee®eer ceole IesC³ee®eer
JesU ³esT ueeieueer Deens. keÀejCe ³ee meceepe ceeO³eceeb®ee JeeHej efoJemeWefoJeme DeeflejskeÀer mJe©Hee®ee nesle
Deens. meceepe ceeO³eceebcegUs mebHetCe& peie DeeHeu³ee cegùerle Deeues Deens Demes Jeeìle Deens. DeeHeu³eeuee
nJ³ee l³ee He×leerves J³ekeÌle keÀjC³ee®ee mJeleb$e meceepe ceeO³eceebcegUs efceUeues Deens. DeeHeCe DeeHeu³ee
ceveeleerue YeeJevee menpejerl³ee ogmeN³eebkeÀ[s Heesn®eJeC³eemee þer mees³e Peeueer Deens. lemes®e DeveskeÀebveemunotes.in

Page 100

100menYeeieer keÀ©ve IesC³ee®eer meceepe ceeO³ece SkeÀ J³eemeHeerþ efvecee&Ce Peeues Deens. ³eecegUs keÀener ogjesHe³eesie
keÀ©ve meeceeefpekeÀ ¢<ìîee keÀener leesìs ner menve keÀjeJes ueeiele Deensle.
1) DeeY eemeer DeesUKe :
meceepe ceeO³eceeleerue DeesUKe ner DeeYeemeer mJe©Hee®eer Demeles. DeveskeÀ JesUe Keesìîee
ceeefnleer®³ee DeeOeejs DekeÀeGbì ®eeuet keÀ©ve ceeefnleer®es osJeeCe -IesJeeCekesÀues peele Demeles. ³eecegUs DeveskeÀ
iegvnsieejer Je=Êeer®es ue eskeÀ Demes Keeles ®eeuet keÀ©ve ueeskeÀeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ keÀ©ve DeveskeÀ ÒekeÀej®es iegvns
efyeveOeemleHeCes keÀjle Demeleele.
2) J³ekeÌleeriele ceeefnleer®³ee iewjJeeHej :
HesÀmeyetkeÀJej DeeHeCe DeeHeu³ee mebyebOeer®³ee DeeJe[er -efveJe[er, HeÊes, HeÀesìes Jeiewjs®³ee ceeefnleer
mebHetCe& peieeuee GIe[ keÀjlees. ³ee ceeefnleer®³ee iewjJeeHej keÀjCeeN³ee DeveskeÀ ìesUîee le³eej Peeu³ee
Deensle. l³eele ueneveebvee HeUJeCes, Keb[Ceer ceeieCes, yeBkeÀ Keeles uegìCes, Jeiewjs yeeyeer meeþer iewjJeeHej k esÀues
peele Deensle.
3) meceepe ceeO³eceebcegUs ceeCegmekeÀer®ee Nneme :
meceepe ceeO³ece ns SkeÀ Mem$e Deens. ³ee®ee JeeHej keÀmee kesÀuee peele Deens. ³eecegUs GHe³eesiee
Hes#eener IeelekeÀ®e DeefOekeÀ þjle Deens. DeMee ceeO³eceecegUs Deepe®eer efHe {er YeeJevee nìkegÀve yemeueer Deens.
ueeskeÀebvee ceole keÀjC³eeHetJeea l³ee iees<ìer®ee HeÀesìes keÀe{tve lees ueJekeÀjele ueJekeÀj MesDej keÀmee keÀjlee
³esF&ue ³eekeÀ[s DeefOekeÀ keÀue Demeu³ee®es efometve ³esles. DeHeIeele, mebkeÀì Jeiewjs Ie[le Demel eevee efn yeeye
mHe<ìHeCes efometve ³esle Demeles.
4) mee³eyej oeb[ieeF& (cyberbullying) :
meceepe ceeO³eceeb®³ee ceeHe&Àle DeveskeÀ ueeskeÀebvee yeoveeceerkeÀejkeÀ cepekegÀj Òeefme× keÀjC³ee®es
OecekeÀer efoueer peele Demeles. meceepe ceeO³eceeletve D eveskeÀ HesÀkeÀ ceeefnleer®³ee DeeOeejs Keeles Keesuetve
jepejerleHeCes ueeskeÀebvee Oeceke̳ee osC³ee®es GÐeesie ®eeuet Deensle. keÀener ®egkeÀer®es mebosMe HemejJetve SKeeoer
J³ekeÌleer meceepe mebIeìve Jeiewjs®eer yeoveeceer kesÀueer lemes Demes yeoveec eer®ee OeekeÀ oeKeJetve Keb[Ceer
ceeieC³ee®es ÒekeÀejner meceepe ceeO³eceebletve ®eeuet Deensle.
5) n@keÀeRie (Hacking) :
meceepe ceeO³eceeleerue Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeefnleer menpe efjl³ee ®eesjer keÀ©ve meeJe&peefvekeÀ kesÀueer peele
Deens. GÐeesieeleer ue leesìs efkebÀJee DeHe³eMe keÀewìgbefyekeÀ peerJeveeleerue ceeefnleer nBkeÀeRie keÀ©ve meceepe
ceeO³eceeletve Òemeeefjle kesÀueer peele Deens. HesÀmeyetkeÀ eqìdJeìj Keel³eeleerue ceeefnleer ®eesjer keÀ©ve
ceeefnleer®ee iewjJeeHej keÀ©ve Peeu³ee®³ee Deves keÀ Ieìvee Ie[uesu³ee Deensle. meceepe ceeO³ecee®ee JeeHej
keÀjCeeN³ee Òel³eskeÀ J³ekeÌleermeeþer nBefkebÀie ne meJee&le ceesþe OeeskeÀe Deens.
6) JeeF&ì meJe³eer (Addiction) :
meceepe ceeO³eceecegUs JeeHej ner SkeÀ JeeF&ì meJe³e ueeieles DeeefCe ³eece gUs Jew³eeqkeÌlekeÀ peerJeve
efJe®eueerle nesle Demeles. ueneve cegueebmeeþer meceepe ceeO³eceeb®es J³emeve DeefleMe³e JeeF&ì. ³ee®es JeeHej
keÀjCes meceepeeuee ogue&#e keÀ©ve SkeÀeble ceeO³eceeleerue iees<ì neleUle Demeleele. ³eecegUs DeeHeueemunotes.in

Page 101

101cenÊJee®ee JesU meceepeceeO³ecee®³ee neleeUCeerle DeefOekeÀ Jee³ee peele Deens. ³ee®ee ogDeY³eemeeJej DeeefCe Òeew{er®³ee GlHeeoveeJej JeeF&ì HeefjCeece nesle Deens.
7) HeÀmeJeCetkeÀ OeeskeÀe Je keÀeb[ (Fraud & Scams) :
DeeHeCe meeceeefpek eÀ peerJeveele DeveskeÀ HeÀmeJeCetkeÀ IeesìeUs ®eer GoenjCe Henelees. Hejbleg DeveskeÀ
HeÀmeJeCetkeÀ DeeefCe IeesìeUs ns meceepe ceeO³eceeb®³ee ceoleerves ner kesÀues peele Deensle. Goe. DecesefjkeÀve
je<ì^eO³e#e®³ee efveJe[CetkeÀermeeþer HesÀmeyegkeÀ ceee fnleer®es Jeiewjs JeeHej kesÀuee neslee.
8) mebj#eCe ÒeMve (Security Issues) :
DeepekeÀeue megj#ee mebmLee ner ueeskeÀeb®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeefnleer®ee GHe³eesie keÀjle Deensle.
³eecegUs ueeskeÀeb®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ peerJeve meeJe&peefvekeÀ nesle D eens. DeeHeCe keÀesCel³eener keÀe³ee&ue³eele HegJe&
HejJeeveieer efMeJee³e Yesì osT MekeÀle veener. ³eemeeþer DeeHeCeebme Fbìjves쮳ee ceeO³eceeletve veeWoCeer keÀjeJeer
ueeieles. ³eecegUs DeeHeueer meJe& ceeefnleer megjef#ele Demeues®e ³ee®eer Kee$eer vem eles.
9) K³eeleer (Reputation) :
meceepeceeO³eces keÀener JesU menpe SKeeÐee J³ekeÌleeruee K³eeleer efceUJetve Hejblet keÀener JesUsle®e
yeoveeceer HeCe nesle Demeles ³eecegUs J³ekeÌleer opee& DeesUKe efveefM®ele keÀjles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meceepe ceeO³eceeb®ee JeeF&ì HeefjCeece keÀesCeles?
7.6 meceepe ceeO³eceeb®es mesJeeb®es JewefMe<ìîes / iegCe
FbìjvesìJej GHeueyOe DemeCeeN³ee efJeefJeOe ceeveJeeMeer mebHeke&À meeOetve lees keÀe³ece meeþJetve
þsJeCeeN³ee J³eJemLesuee me eceeefpekeÀ ceeO³eceeb®es vesìJeke&À mesJee cnCetve DeesUKeues peeles. ³eeuee meeceeefpekeÀ
ceeO³eceeb®es peeUs Demes ner cnìues peeles. ³eeceO³es meceeve efJe®eejeb®eer DeeJe[erefveJe[er®eer ueeskeÀ SkeÀef$ele
³esle Demeleele. ³eeceOeerue ueeskeÀ pejer Òe l³e#e Yesìtve mebJeeo ve meeOelee ner Fbìjves쮳ee mesJescegUs ner
DeÒel³e#e Yesì Òel³e#e Yesìer ÒeceeCes Demeles. DeMeer Yesìer®eer mesJee FbìvesìJejerue efJeefJeOe mebkesÀle
mLeUeceeHe&Àle HegjJeueer peele Demeles. DeMee mebkesÀle mLeUebvee®e meeceeefpek eÀ mebHeke&À®ee peeUs cnCetve
meeceeefpekeÀ ceeO³eceeb®es peeUs ³eele DeesUKeer®³ee J³ekeÌleeryejesyej DeveesUKeer J³ekeÌleeR®ee ner meceeJesMe
Demelees. meeceeefpekeÀ mebHeke&À ceeO³eces ³ee Meyoele J³eeHekeÀ DeLe& Deens.munotes.in

Page 102

102meceepe ceeO³eceeleerue mebHek e&À mesJes®ee Hee³ee cnCepes SKeeÐee J³ekeÌleeruee mebyebOe ceeO³eceeb®³ee
mebkesÀlemLeUeJej peeTve mJele:®eer ÒeesHeÀeF&ue le³eej keÀjeJeer ueeieles. ³eeuee ceeefnleer®es Heeve cnCepes Jesye
Hespe Demes cnCeleele. ³ee ceeefnleer®³ee HeeveeJe©ve mebkesÀle mLeUebvee pees[uesu³ee DemebK³e J³ekeÌleer®³ee
ÒeesHeÀeF&ue yeveJeuesu³ee Demeleele. DeMee J³ekeÌleeRMeer DeesUKe keÀ©ve cew$eer keÀ©ve ceeefnleer®es osJeeCeIesJeeCe
keÀjCes Meke̳e nesles. Deepe HesÀmeyegkeÀ meejK³ee meeceeefpekeÀ ceeO³eceele DemebK³e uee skeÀ pees[ues Deensle.
ueeskeÀ DeeHeueer YeeueeskeÀebvee DeeHeues pegves efce$e cew$eerCeeRMeer mebHeke&À meeOeves meesHes Peeues Deens.
1) ÖeesHeÀeF&ue ef kebÀJee ceeefnleer®es Heeve :
meJe& meceepemebHeke&À ceeO³eceeb®³ee mebkesÀle mLeUeb®ee cegueYetle Ieì cnCepes JesyeHespe efkebÀJee
ceeefnleer®es Heeve nes³e. ³ee HeeveeJej l³ee mebkesÀle mLeUe®³ee meom³eeb®eer ceeefnleer ÒekeÀeefMele kesÀueer peele
Deme les. Goe. J³ekeÌleer®es veeJe, Je³e, efuebie, J³eJemee³e, efveJeememLeeve, DeeJe[er -efveJe[er, Jeiewjs®eer ceeefnleer
Demeles. DeveskeÀ JesUe keÀener meom³ee ceeefnleer spe Jej HeÀesìes osKeerue ÒekeÀeefMele keÀjleele. DeMeer meJe&
ceeefnleer mebyebOeer me bkesÀle mLeUeJej meb®e³e keÀ©ve þsJeueer peeles. pesJne keÀesCeer l³ee meom³eeb®eer ceeefnleer
MeesOetle Demesue lej les Heeve ceeefnleer HegjJeC³ee®es keÀece keÀjle Demeles. Demes HeeveeJej ÒeesHeÀeF&ue le³eej
keÀjC³eemeeþer efkeÀceeve Je³eesce³ee&oe Deme les. HeCe efJeefJeOe mebkesÀle mLeUevegmeej leer JesieJesieUer Demet MekeÀles.
2) DeesUKe / mebHeke&À Je cew$eer :
meceepe ceeO³ece mesJes®ee cegK³e GÎsMe FbìjvesìJej mebHeke&À peeCes efvecee&Ce keÀjCes ne Deens.
l³eecegUs meJe& meceepe ceeO³eceeb®³ee mebkesÀle mLeUe®ee GHe³eesie ÒeecegK³eeves J³ekeÌleer®³ee DeesUKeer DeeefCe
cew$eer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees. ne meJe& meceepe ceeO³eceeb®³ee mebkesÀlemLeUeb®ee cenÊJee®ee
IeìkeÀ Deens. ner mebHeke&À ceeO³eces Òel³eskeÀ mebkesÀle mLeUebJej efJeefJeOe veeJeeveer DeesUKeueer peele Deens.
Goe. HesÀmeyegkeÀ, Deeskeg&ÀìJej I³eeme ÖesÀ[bme / efce$e Demes cnCeleele. lej ìdefJeìjJej l³eeme HeÀe@ueesJeme& /
Deveg³ee³eer Demes cnCeleele. DeveskeÀ JesUe efJeefJeOe ueeskeÀ DeMee J³ekeÌleeRMeer Dee@veue eF&ve cew$eer keÀjle
Demeleele. p³eeb®eer Òel³e#e DeesUKe ner vemeles. keÀOeer Yesìuesues ner vemeleele. lejerner meceepe ceeO³eceeb®³ee
mebHekeÀe&cegUs l³eeb®³ee ®eebieueer cew$eer Demeles. efJeefJeOe meom³eeb®³ee mebHekeÀe&®es peeUs le³eej keÀjCes ne Òec egKe
GÎsMe meceepe ceeO³eceeb®ee Demelees. SKeeÐee meceepe ceeO³ecee®ee Hee³ee cnCepes SKeeÐee J³ekeÌleerves mebkesÀle
mLeUeJej le³eej kesÀuesueer ÒeesHeÀeF&ue nes³e.
3) Ieesmeceepe ceeO³eceele efJeefJeOe J³ekeÌleerMeer meb Heke&À meeOeC³ee®es ÒeYeeJeer meeOeve cnCepes IeesÒel³eskeÀ J³ekeÌleer keÀesCeleerner IeesDemes cnCeleele. meom³eeves ÒekeÀeefMele kesÀuesu³ee Ieesefce$eceQ$eerCeeRvee menpe efomeleele. lemes ns efce$ecew$eerCeer l³eeJej Òeefleef¬eÀ³ee cnCetve DeeHeues cele ner ceeb[t
MekeÀleele. l³ee®eÒeceeCes SkeÀceskeÀebvee mebosMe HeeþJeC³ee®eer mees³e osKeerue ³esLes GHeueyOe Demeles.
4) mebJeeo :
meceepe ceeO³eceeb®³ee mebkesÀle mLeUeb®ee JeeHej mebJeeo cnCepes ®e@ì keÀjC³eemeeþer HeCe kesÀuee
peele Demelees. meceepe ceeO³eces meg© nesC³eeHetJeea HeCe DeMee ÒekeÀej®es ®e@efìbie FbìjvesìJej kesÀues peele
nesles.munotes.in

Page 103

1035) Flej leb$e%eeveeMeer mebyebOe :
meceepe ceeO³eces ner meceepeele DeefleMe³e ueeskeÀefÒe³e Deensle. efJeefJeOe ceesyeeF&ue HeÀesve kebÀHev³eebveer
ner mesJee ceesyeeF&ueJej ner GHeueyOe keÀ©ve efouesueer Deens. cnCepes®e meceepe ceeO³eceeb®ee JeeHej D eepe
mebieCekeÀeefMeJee³e keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. ceesyeeF&ue HeÀesve ns megueYe meeOeve Peeuesues Deens.
6) De@efHuekesÀMevme :
meceepeceeO³eceeb®eer cenÊJe HetCe& JewefMe<ìîes cnCepes De@efHuekesÀMevme nes³e. meceepe ceeO³eceeb®³ee
mebkesÀlemLe UeJej efJeefJeOe J³ekeÌleeRvee De@efHuekesÀMevme ner HegjJele Demeles. DeMee De@efHuekesÀMevme®ee JeeHej
keÀ©ve DeeHeues JesyeHespe mepeJelee ³esle Demeles. DeeHeu³ee HeÀesìesceO³es yeoue keÀjCes, efJeefJeOe KesU KesUCes,
DeMeer De@efHuekesÀMevme Òel³eskeÀ mebkesÀle mLeUevegmeej yeoueleele. SKeeÐee mebkesÀlemLeUe®³ee ueeskeÀefÒe³elesJej
³ee®ee ceesþe ÒeYeeJe He[le Demelees.
7) J³eeJemeeef³ekeÀ leb$e :
DeveskeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ kebÀHev³ee Je mebIeìvee nîee meceepe ceeO³eceeb®ee GHe³eesie DeeHeu³ee kebÀHe veer
mebyebOeer ceeefnleer ueeskeÀeHe³e&Ble Heesn®eJeC³eemeeþer keÀjleele. efJeefJeOe kebÀHev³ee meceepe ceeO³eceeb®³ee mebkesÀle
mLeUeJej Deeu³ee. kebÀHeveer mebmLee DeeefCe mebIeìveeb®eer ÒeesHeÀeF&ue ÒekeÀeefMele keÀjleele.
8) peeefnjele leb$e :
meceepe ceeO³eceeb®³ee mebkesÀle mLeUeb®eer ueeskeÀefÒe³elee Je efJemleej Henelee DeveskeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ
kebÀHev³ee Je GÐeesieOebos ³ee mebkesÀlemLeUeb®ee JeeHej peeefnjeleermeeþer HeCe keÀjleele. Goe. yeepeejeleerue
veefJeve Jemleg®³ee peeefnjeleer, veesk eÀN³eeb®eer peeefnjele Jeiewjs peeefnjeleer meceepeceeO³eceeletve kesÀu³ee
peeleele. DeMee peeefnjeleeRvee Òe®eb[ Òeeflemeeo efceUlees DeeefCe Ke®e&HeCe keÀceer Demelees. ³eecegUs veHeÀe
keÀceJeCes Meke̳e Peeues Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meceepe ceeO³eceeb®es cenÊJe meebiee.
7.7 meejebMe
Deepe mceeì& ceesyeeF&ue ne meeceev³e J³ekeÌleerkeÀ[s ner menpeHeCes GHeueyOe nesle Deens. Deepe®³ee
yeepeej YeeJeevegmeej ©. 2000 Heemetve 4GceesyeeF&ue GHeueyOe Deensle. ³eecegUs keÀesCel ³eener J³ekeÌleeruee
Demee ceesyeeF&ue Kejsoer keÀ©ve meceepe ceeO³eceeb®³ee meeF&ìvee pees[Ceer keÀjCes ner yeeye meeceev³e Peeuesueer
Deens. Deepe le©Ce Jeiee&uee ³ee meceepe ceeO³eceeb®³ee meeF&ì®es efJeMes

Page 104

104Jne@ìmeDe@He DeeefCe HesÀmeyegkeÀ meejK³ee meceepe ceeO³eceeb®³ee mebkesÀle mLeUeJej peeTve DeeHeues HeÀesìesme
mebosMe menpe HeCe osJeeCeIesJeeCe keÀjleevee efomeleele. ³eecegUs meeceev³e J³ekeÌleeruee ner DeeHeu³eeuee
Òemeeefjle keÀjC³ee®eer ner SkeÀ me bOeer GHeueyOe Peeueer Deens. ³eecegUs Deieoer megueYe He×leerves DeeHeues
efJe®eej DeeefCe J³eJemee³ee®es Òemeej keÀjC³eemeeþer keÀesCeleener Ke®e& ve keÀjlee megueYe He×leerves
meceepeemeceesj ceeb[C³ee®es meeOeve GHeueyOe Peeues Deens. ³ee ceeO³eceeletv e DeveskeÀ ueeskeÀebvee DeeHeu³ee
J³eJemee³ee®³ee efJekeÀeme keÀjC³eeme ceeie& efceUeuee Deens. peieele DeveskeÀ veefJeve ®eUJeUer ner ³ee ceeHe&Àle
efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. DeveskeÀebvee jespeieej ner efceUeues Deensle.
Hejbleg meceepe ceeO³eceebJej ceeefnleer Òemeeefjle keÀjC³eemeeþer keÀesCelesner efveye¥Oe efkebÀJee efve³eb$eCe
vemeu³eecegUs Keesìer, HeÀmeJeer, DeHeceevepev³e, yeoveeceerkeÀej, DeeefCe efnbmee®eej Ye[keÀJeCeejer ceeefnleer
Òemeeefjle keÀ©ve meceepeele DeMeeblelee efvecee&Ce nesle D eens. meeceeefpekeÀ Sske̳eeuee OeeskeÀe efvecee&Ce nesle
Deens.
Lees[ke̳eele veefJeve meceepe ceeO³ece ner ogOeejer leueJeejerÒeceeCes Deensle. ³eecegUs ³eeb®ee HeÀe³eoe
DeeefCe leesìe JeeHej keÀjC³ee®³ee ceeveefmekeÀlesJej DeeOeeefjle Deens. Hejbleg ueJekeÀj®e DeMee ceeO³eceeb®³ee
JeeHeje mebyebOeer mebefnlee meebieCeeje keÀe³eoe nesCes keÀeUe®eer iejpe Deens.
7.8 DeY³eemee®es ÒeÍve
1.veefJeve meceepe ceeO³eces cnCepes keÀe³e? meceepe ceeO³eceeb®³ee JeeHeje mebyebOeer®eer Lees[ke̳eele ®e®ee&
keÀje.
2.meceepe ceeO³eceeb®eer efJeefJeOe ÒekeÀejeb®eer meefJemlej ceeefnleer meebiee.
3.DeeOegefvekeÀ meceepeceeO³eceeb®ee meceepe nesCeeN³ee HeefjCeecee®es JeCe&ve keÀje.
4.meceepe ceeO³eceeb®³ee iegCe JewefMe<ìîeeb®eer ceeefnleer efuene.
5.meceepeceeO³eceeb®es mJe ©He mHe<ì keÀje.
6.Lees[ke̳eele efìHee efuene.
De) meceepe ceeO³eceeb®es vesìJeefke¥Àie
ye) meceepe ceeO³eceeb®es cenÊJe
keÀ) meceepe ceeO³eceeb®es vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece
7.9 meboYe& met®eer
1.Julia Jary and D. Jary, 2005, Dietionarty of Sociology.
2.Shaili Chopra, The Big Connect Politics in the Age of Social
Media, Random House
3.mepexjeJe yeesje[s (2017) meceepeMeem$e efvejeueer ÒekeÀeMeve, HegCes.
munotes.in

Page 105

105IeìkeÀ -8 De
meceepe ceeO ³ecee®es DeeefLe&keÀ HeefjCeece
(ECONOMIC DIMENSION -SOCIAL MEDIA)
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎ<ìîes
8.1 ÒemleeJevee
8.2 DeeefLe&keÀ efoMee DeeefCe meceepe ceeO³eces
8.3 meceepe ceeO³eces DeeefCe efJeHeCeve
8.4 efJe¬eÀer Deeef Ce peeefnjeleerue mekeÀejelcekeÀ DeeefCe vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece
8.5 meejebMe
8.6 DeY³eemee®es ÒeÍve
8.7 meboYe& met®eer
8.0GefÎ<ìîes
1.meceepe ceeO³eces DeeefCe DeeefLe&keÀ efoMee yeÎue ceeefnleer efceUJeC³eeme ceole keÀjCes.
2.meceepe ceeO³eces DeeefC e efJeHeCeve meboYee&leerue %eeve keÀ©ve osCes.
3.efJe¬eÀer DeeefCe peeefnjeleer meboYee&le
8.1ÒemleeJevee
DeeOegefvekeÀ keÀeU meceepe ceeO³eceeves ceeveJee®es meJe& efJeMJe J³eeHetve ìekeÀues Deens. ³eecegUs
DeeefLe&keÀ DeeefCe jespeieej #es$e ner D eHeJeeo veener. Deepe DeeefLe&keÀ #es$ee®ee efJekeÀeme keÀ©ve veJeveefJeve
jespeieeje®³ee mebOeer efveefce&leermeeþer meceepeceeO³eces cenÊJee®eer YetefcekeÀe þ© ueeieueer Deens. Deepe
meeceev³ele meeceev³e GlHeeokeÀeuee DeeHeu³ee GÐeesiee®eer peeefnjele k eÀ©ve ûeenkeÀ efceUJeCes meceepe
ceeO³eceebcegUs menpe Meke̳e nesle Deens. DeeHeu³ee GlHeeovee yeÎue ueeskeÀcele DeepeceJeCes DeeefCe peeefnjele
keÀjC³eele Deepe ceesþîee kebÀHev³eeHeemetve meeceev³e Iejiegleer keÀejeieerjeHe³e¥le meJe&peCe ne ceeie& JeeH ejele
Deensle. Menjer keÀejKeev³ee GlHeeovee yejesyej ûeeceerCe Mesleceeue HeCe yeepeejHesþ efceUJeC³eemeeþer meceepe
ceeO³eces HeÀej GHe³egkeÌle þjle Deensle. He³e&ìve, ne@ìsue, Mesleerceeue, ÒeJeeme mesJee ceveesjbpeve, keÀuee Jeiewjs
#es$ee®³ee efJekeÀe mee yejesyej veefJeve jespeieej HeCe efvecee&Ce nesle Deensle. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeeHeuee
DeeefLe&keÀ iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer jespeieej MeesOeeJee ueeielees. Demes jespeieej HeCe efceUJetve osC³eemeeþer
Deepe meceepe ceeO³eces cenÊJee®eer þjle D eensle.munotes.in

Page 106

106³ee meJe& DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeyejesyej keÀener meceeve efJeIeelekeÀ J³eJemee³ee®ee HeCe Òe®eej DeeefCe
Òemeej meceepe ceeO³eceeletve kesÀuee peele Deens. ceeokeÀ êJ³e efJe¬eÀer, JesM³ee J³eJemee³e, ceeefnleer®eer ®eesjer
keÀjCes Jeiewjs yeey eerle HeCe meceepe ceeO³eceeb®ee JeeHej kesÀuee peele Deens. lemes DeveskeÀ veecebJele GÐeesiee®eer
yeoveeceer keÀjCes efJeefMe<ì Jemlet Je mesJee yeÎue iewjmecepe HemejJeCes ³eemeeþer GHe³eesie nesle veener. cnCetve
meceepeceeO³eces ns ogOeejer leueJeejer ÒeceeCes Deensle. ³eecegUs DeeefLe&keÀ osMeeuee veefJeve efoMee efceUles Deens.
8.2 DeeefLe&keÀ efoMee DeeefCe meceepe ceeO³eces
nuueer yeN³ee®eMee kebÀHev³ee meeceeefpekeÀ efJepeeie=leer, ceeok eÀ êJ³e mesJeveeme ÒeefleyebOe, meceefuebieer J³ekeÌleer®es nkeÌkeÀ, JeebefMekeÀ meecebpem³e DeeefCe
mebJeOe&ve ³ee ke=Àleer®es keÀe³e&¬eÀcee®es JeCe&ve DeveskeÀ ÒekeÀejeves kesÀues peeles. GoenjCeeLe&, meeceeefpekeÀ
efJeefJeHeCeve, meeceeefpekeÀ nsletmeeþer peeefnjele keÀjCes Fl³eeoer. DeMee peeefnjeleerefJeJeeìles Je l³eeb®ee Òeeflemeeo keÀmee Deens ³eeefJe J³eJemLeeHekeÀeb®ee nslet, l³eeb®eer peeCe efkebÀJee l³eeb®ee ¢ef<ìkeÀesve ³eekeÀ[s efJeÜeveeb®es HeÀejmes ue#e iesuesues
efomele veener.
efcevesì [^cejeF&ì ³eebveer meeceeefpekeÀ efoMee oMe&efJeCeeN³ee J³eJemLeeHekeÀeb®³ee ceesefnceeb®³ee
GefÎ<ìîeeb®ee DeY³eeme kesÀuee. l³eeceO³es DeMeer ceesnerce GIe[C³ee®eer Òeef¬eÀ³ee DeeefCe l³eeb®³ee ³eMeeuee
keÀejCeerYetle DemeCeejs IeìkeÀ ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee. ³ee DeY³eemeeceO³es 22 ceesefncee b®ee meceeJesMe neslee.
l³eeHewkeÀer 11 meeceeefpekeÀ keÀe³ee&meeþer nesl³ee DeeefCe 11 ceesefncee l³eeb®e GlHeeoveemeeþer HeCe vesnceer®³ee
cnCepes®e DemeeceeefpekeÀ nesl³ee.
1) peeefnjele :
peeefnjeleerceO³es meeceeefpekeÀ efJeLees[s %eeve nesles. DeMee ÒekeÀej®³ee peeefnjeleerbceO³es keÀener kesÀJeU DeeefLe&keÀ J³eJenejebmeyebOeer, lej keÀener
HeÀkeÌle meeceeefpekeÀ nslet [esUîeebmeceesj þsJetve kesÀuesu³ee Demeleele. meeceeefpek eÀ efJepeeefnjeleerle l³ee keÀe³ee&efJeefomeles. cnCepes®e DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ nsletb®es SkeÀ$eerkeÀjCe Dee{Ules. lesJne GefÎ<ì cetK ³elJes
DeuHekeÀeueerve DeeefCe DeeefLe&keÀ Demeles. lesJne DeMee peeefnjeleeRvee keÌJeef®ele®e Òeeflemeeo efceUeu³ee®es
efometve ³esles. pesJne DeeefLe&keÀ O³ess³es oerIe&keÀeueerve Demeleele.
GoenjCeeLe& -efJe¬eÀer Keel³eeleerue ceveg<³eyeU Jee{efJeCes, l³eeb®es ceveesOew³e& Jee{efJeCes efkebÀJee cenÊJee®³ee
Keel³eebvee kebÀHeveer®³ee DeefYe³eeveeefJe³eMemJeer Peeu³ee®es efomeleele.
meeceeefpekeÀ keÀe³ee&meeþer kesÀues u³ee peeefnjeleeRceO³es KetHe®e JewefJeO³e Demeles. GoenjCeeLe& -
meeceeefpekeÀ keÀe³ee&meeþer kesÀuesu³ee peeefnjeleerue efJe¬eÀer Keel³eeleerue keÀce&®eejer DeeefCe efkeÀjkeÀesU
keÀjC³ee®eer efJejesOe Demelees. DeMee peeefnjeleeryeeyele mepe&veMeeruelee DeeefCe peeefnjele le³eej keÀjC³ee®eer
Òeef¬eÀ³ee oerIe& keÀeU IesCeejer DeeefCe KetHe iegbleeiegbleer®eer Demeles. keÀe³ee&®es cetu³eceeHeve keÀjleevee meeceeefpekeÀmunotes.in

Page 107

107nsletves kesÀuesu³ee peeefnjeleeRyeeyele yejs®e De[LeUs ³esleele, l³eeceeveeves meJe&meeO eejCe peeefnjele ceesefncesle
mecem³ee GodYeJele veenerle. OeeskeÀe pejer ceesþîee ÒeceeCeeJej Demeuee lejer meeceeefpekeÀ keÀe³ee&yeeyele
kesÀuesu³ee ceesefncesletve yejs®e JesUe HeÀe³eoe®e Peeuesuee efometve ³esles. GoenjCeeLe& -cevet<³eyeU
J³eJemLeeHev eele DeHesef#ele efkebÀJee DeveHesef#ele ceeiee&ves yejs®e HeÀe³eos nesleele. kebÀHeveeruee efle®³eeMeer mebyebOeerle
DemeCeeN³ee mebmLeebMeer mebyebOe megOeeju³ee®ee DevegYeJe ³eslees. keÀener JesUe DeMee mebmLee, peeefnjeleerue
cee@[sume DeeefCe íe³eeef® e$ekeÀej meeceeefpekeÀ keÀe³ee&meeþer DeeHeuee JesU osleele.
ne DeY³eeme keÀjC³eeDeeOeer keÀener lep%eeb®eer celes cegueeKeleerÜeje DepeceeJeC³eele Deeueer. l³eeb®es
Demes cele nesles keÀer, DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ GefÎ<ìeb®eer HejmHejeble mH eOee& Demeles.
l³eecegUs leer GefÎ<ìs SkeÀceskeÀeble meeceeJeuesues Dee{Utve ³esleele. ³ee DeY³eemee®³ee DenJeeue
[^cejeF&ìves meeceeefpekeÀ DeeefCe DemeeceeefpekeÀ ceesefnceebceOeerue yeouel³ee mJe©Hee®ee DeY³eeme keÀ©ve
YeefJe<³eeleerue mebMeesOevee® eer efoMee keÀe³e Demesue ³eeefJe2) J³emLeeHekeÀer³e HeefjCeece :
³eele OeeskeÀe ceesþe Demeuee lejer meeceeefpekeÀ keÀe³ee&meeþer kesÀuesu³ee peeefnjele ceesefnceebceOetve
efveefM®ele®e ceesþe HeÀe³eoe neslees. l³eeb®³e e HeefjCeecekeÀlesJej ÒekeÀeMe ìekeÀleevee ³ee DeY³eemeeletve DeMee
ÒekeÀej®³ee peeefnjeleeRÜejs ®eebieuee HejleeJee efceUJeC³ee®eer Meke̳elee Deens Demes cnìues Deens.
GoenjCeeLe& -GefÎ<ìs oerIe&keÀeueerve DemeeJeerle. l³eeb®es mJe©He kebÀHeveerMeer pee s[uesues DemeeJes, peeefnjele
p³ee keÀejCeemeeþer kesÀueer Deens, les kebÀHeveer DeeefCe efle®³ee cenÊJee®³ee IeìkeÀebMeer efceUlespegUles DemeeJes.
keÀejCe Demes DemeeJes keÀer p³eeJej kebÀHeveer®³ee keÀce&®eeN³eeb®³ee efJeMJeeme yemesue. efJe¬eÀer Keel³e eleerue
keÀce&®eejer, efJelejCe DeeefCe efkeÀjkeÀesU efJe¬esÀlee ³eebvee peeefnjeleer®³ee GefÎ<ìeefJeceole®e nesles. l³eebvee DeefOekeÀ ceeefnleer®eer pe©j DemeeJeer.
peeefnjeleer®ee efJemecem³esuee ÒeefleyebOe keÀjCeejer peeefnjelemeg×e JeeHejlee ³esF&ue. GoenjCeeLe& -ceeokeÀ êJ³e mesJeveeleerue
OeeskeÀe, jesiee®es ueJekeÀj efveoeve Jeiewjs, mlevee®ee ke@Àvmej ³eeJej efveefM®ele®e GHee³e Deens Je j esieer
Jee®eC³ee®eer Meke̳eleener Deens ns meJe& le³eej keÀjCes Je l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes ns Del³eble DeJeIe[
keÀece Deens. meeceeefpekeÀ peeefCeJesmeeþer kesÀuesu³ee peeefnjeleeRceO³es DeveskeÀ GefÎ<ìs Demeleele. GefÎ<ìeb®es
mJe©He efJeJeeo elcekeÀner Demet MekeÀles. DeMee peeefnjeleeR®es cetu³eceeHeve efJe®eejHetJe&keÀ kesÀues Heeefnpes. Flej
peeefnjeleeR®³ee letuevesle DeMee peeefnjeleeRmeeþer ietCeJeÊesJej DeeOeeefjle He×leer JeeHeju³ee peeJ³eele.
³eemeeþer veJee ¢ef<ìkeÀesve efJekeÀefmele kesÀuee iesuee Heeefnpes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meceepe ceeO³eces DeeefCe DeeefLe&keÀ efoMee mebyebOe meebiee.munotes.in

Page 108

1088.3 meceepe ceeO³eces DeeefCe efJeHeCeve
meeceeefpekeÀ ceeref[³eeceO³es efJeHeCevee®ee JeeHej kesÀuee Deens. meeceeefp ekeÀ ceeref[³ee Hue@ìHeÀe@ce&
DeeefCe JesyemeeFì GlHeeove efkebÀJee mesJee Òeeslmeenve keÀjCes ³ee meeceeefpekeÀ ceeref[³ee Hue@ìHeÀe @ce&Jej yengleskeÀ
Òeieleer, ³eMe DeeefCe Òeefleye×lee ì^@keÀ kebÀHev³ee me#ece pes l³eeb®³ee mJele:®³ee DebieYetle [sìe ef JeMuesmeeOeves Deensle. peeefnjele ceesefnce kebÀHev³ee Jele&ceeve DeeefCe mebYeeJ³e ûeenkeÀebvee, Jele&ceeve DeeefCe mebYeeJ³e
keÀce&®eejer, He$ekeÀej meceeJesMe meeceeefpekeÀ ceeref[³ee efJeHeCeve ceeO³eceeletve ³esCeer YeeieOeejkeÀ HeÊee yuee@ieme&
meeceev³e SkeÀ ceeske̳ee®ee mlejeJej meeceeefpekeÀ ceeref[³ee efJeHeCeve SkeÀ DeMeer efJeHeCeve ceesnerce
DebceueyepeeJeCeer J³eJemLeeHeve meceeJesMe Meemeve J³eeHleer DeeefCe SkeÀ ìCekeÀ Fef®íle meeceeefpekeÀ ceeref[³ee
mebmke=Àleer DeeefCe mLeeHevee me sì ÒeYeeJeerHeCes meeceeefpekeÀ ceeref[³ee®ee JeeHej kebÀHev³ee ûeenkeÀ DeeefCe Fbìjvesì
JeeHejkeÀl³ee&meeþer Heesmì keÀjC³ee®eer HejJeeveieer efMekeÀues. meeceeefpekeÀ ceeref[³ee efJeHeCeve DeveskeÀoe kebÀHev³ee
mebyebefOele Deens. lej 2016 ®³ee cnCetve Þ esCeer veener. veHeÀe mebIeìvee DeeefCe mejkeÀejer mebmLee l³eeb®³ee
keÀe³e&¬eÀce efkebÀJee mesJee meeceeefpekeÀ ceeref[³ee efJeHeCeve De[keÀle Deensle.
veerleer
1) efveef<¬eÀ³e ¢ef<ìkeÀesve (Passive Outlook) :
meesMeue ceeref[³ee®ee yeepeej ceeefnleer DeeefCe ûeenkeÀ DeeHeCe Je³e, efuebie, GlHeVe, veeskeÀjer,
mLeeve, veelesmebyebOe efmLeleer DeeefCe yejs®e keÀener keÀ©ve metef®ele peLes DeeHeCe keÀe³ee&meeþer iesuees. DeeefCe
Iejer DeeHeCe keÀesCel³ee ÒekeÀejs DeeHeu³ee ceeuekeÀer®es Demeuesu³ee HesÀme yetkeÀ ceesnerce Deens. Deecner keÀceer
Ke®ee&le l³eeb®³ee De®etkeÀ ue#³e yeepeej J³eJemee³e keÀveskeÌì keÀjC³eemeeþer ne [sìe keÀe ³eoemen DeeefCe
100 Hes#ee keÀceer Deecner Deece®³ee ûeenkeÀebmeeþer 10,000 mebyebefOele ueeskeÀ Heesnes®eC³ee®ee Meke̳e Pee ues
Deens. Deece®³ee ûeenkeÀeb®³ee meJe& Deecneuee yebo þmee oj Ke®e& eqkeÌuekeÀ efkeÀceeve 200… keÀceer DeeefCe
HeefjJele&vee®ee HesÀmeyetkeÀJejerue peeefnjele Heeefnues Deens.
2) ìdefJeìj peeefnjele (Twitter Advertisement) :
Deecner ìdefJeìj peeefnjel e keÀmes JeeHejeJes PeìHeì JesyemeeFì jnoejer ceeefnleer ìdefJeìjJej
keÀejCe Hue@ìHeÀe@ce& MesDeefjbie, efvemeie& ceneve Deens. keÀesCeerlejer les ìdefJeìjJej iebceleerMeerj keÀener HeeþJeues
lej les l³eeb®es efce$e meeceeef³ekeÀ nesF&ue. Deecner ceO³es J³ eepe oMe&efJeC³eemeeþer Meke̳elee ueerkeÀ ìdefJeìjJej
DeeefCe Jee{ JesyemeeF&ì peeefnjele HesÀmeyetkeÀ efJeJeefjle Deecner les Devegme©ve MeesOe Iesleele. keÀerJe[& DeeefCe
He=<þs DeeOeeefjle ueeskeÀ ue#e þsJet MekeÀleele. Deecner keÀesCeeuee keÀener efJe efMe<ì efJeHeeves Keeueerue lej les DeeHeu³ee GlHeeove Kejsoer Meke̳elee nesF&ue ie=nerle Oejleele. Deecner Jesieeves ìdefJeìj
peeefnjele ceeO³eceeletve Jee{C³eeme DeeHeu³ee ye´B[®ee keÀer mebOeer MeesOeC³eemeeþer meKeesue D eble¢<ìer JeeHeje.
3) keÀje peeefnjele (Make Adverstisement) :
meJee&le jesceeb®ekeÀ peeefnjele Hue@ìHeÀe@ce& Deens. lees l³ee®³ee ueJekeÀj ìH³eeìH³eeves pes Ke®e&
vesnceerHes#ee keÀceer Deensle. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer Depetvener Deens. l³ee®³ee JeeHe jkeÀl³ee&®eer SkeÀ yengleebMe
ceeefnle Deensle DeeefCe l³ee®es JeeHejkeÀle& SkeÀ ®eebieuee Yeeie G®®e GlHeVe ceeveues peeleele. keÀje peeefnjele
meJee&le peemle Deens keÀer ye´@[ l³ee®e efnlemebyebOe ue#e keWÀefêle Demeleerue ³ee Deejesi³e, Iejietleer, Jem let,
DeVe, metleer keÀHe[s, He@ÀMeve ì^W[ kesÀme DeeefCe DeefOekeÀ meceeJesMe Deens. ns SkeÀ mJeemL³e DeeOeeefjle Deens.
meeceeefpekeÀ vesìJeke&À ceeuekeÀer®es DeeefCe ®eeueefJeCes peeles keÀer Google mesJee, meesMeue vesìJeefke&Àie,munotes.in

Page 109

109ietieue®³ee l³ee®³ee m eg©Jeeleer®³ee JemesJee keÀMeer J³eeK³ee Deens. leerve Google keÀe³ee&Jej veesJnWyej 2015 ceO³es Hegvej&®evee DeûeieC³e Keeme
yeoue Ie[tve Deeuesuee Deens peer mesJee p³eeb®³eeJej D eens. 2016 ceepeer HesÀmeyetkeÀ keÀce&®eejer HegmlekeÀ,
celes keÀener vesles HesÀmeyetkeÀ kebÀHeveer SkeÀ iebYeerj OeeskeÀe cnCetve meeceeefpekeÀ vesìJeefke¥Àie Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meceepe ceeO³eceeletve mebyebOeer GÐeesie #es$eele D eens keÀe?
8.4 efJe¬eÀer DeeefCe peeefnjeleerue mekeÀejelcekeÀ DeeefCe vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece -
meeceeefpekeÀ ceeO³ecee®eer peeefnjele DeeefCe ceekexÀefìbie (SOCIAL MEDIA
ADVERTISEMENT AND MARKETING)
Deece®es meesMeue ceeref[³ee peeefnjele mesJee meesMeue ceeref[³eeJej HeefjCeece efceUtve peueo ceeie&
Deens. Deecner npeejes ueeskeÀ l³eebvee mJeejm³e Demet MekeÀles. keÀesCelesner DeeHeueer GlHeeokesÀ efkebÀJee mesJeeb®eer
pees[Ceer keÀje. Deece®es meesMeue ceeref[³ee peeefnjele mesJee JeeHe© ve HeÀe³eos Jee{ JesyemeeFì jnoejer,
DeeIee[er efHe{er DeeefCe ÒeYeeJe efJe¬eÀer Demeles. Deece®³ee Spevmeer DeeHeu³ee JesyemeeFìJej Òeiele meeceeefpekeÀ
peeefnjele leb$e%eeve veerleer DeeefCe Del³eble keÀceer Ke®e& mebHeeove, eqkeÌuekeÀ efvecee&Ce meeOele s, DeeefCe Oecee¥lej
JeeHejles.
meesMeue ceeref[³ee peeefnjele DeeHeu³ee J³eJemee³e ceole keÀjC³eemeeþer leerve iees<ìer Deensle.
De) DeekeÀye) uesPej -ue#³e
keÀ) [sìe, A/B®ee®eCeer efJeMues Goe. HesÀmeyetkeÀ peeefnjele -HesÀmeyetkeÀ peeefnjele JeeHe©ve l³ee [sìe DeeefCe keÀceer Ke®e& ne HeÀe³eoe neslees.
HesÀmeyetkeÀ DeeHeCe keÀesCel³eener meeceeefpekeÀ ceeref[³ee Hue@ìHeÀe@ce&Jej JeeHejlee ³esles. DeeHeu es De®etkeÀ
Kejsoeroej leer peeefnjele ®eebieueer ue#eele þsJeleele.
meceepe ceeO³eceeletve peeefnjele keÀ©ve efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer meceepeceeO³eces cenÊJee®eer þjle
Deensle. Deepe efJeefJeOe #es$eele peeefnjele keÀ©ve DeeHeu³ee GlHeeoveeuee ûeenkeÀ efceUJetve efJe¬eÀer Jee{JeCes
ne SkeÀ GÐeesie #es$ee®ee cenÊJee®ee Yeeie Demelees. HetJeea HeejbHeeefjkeÀ ceeO³eceeletve peeefnjeleer keÀ©ve
ûeenkeÀebvee DeekeÀefJee{les cenÊJe ue#eele IesTve efJeHeCeve #es$eele ³ee ceeO³eceeb®eer JeeHej keÀjC³ee®eer mHeOee& efvecee&Ce Peeuesueermunotes.in

Page 110

110Deens. HesÀmeyegkeÀ, ìdefJeìj, Jne@ìdmeDe@He Jeiewjs meejK³ee ceeO³eceebletve mejeme DeeefCe ceesHeÀle peeefnjeleer
kesÀu³ee peele Deensle. ³eeletve Dee@veueeF&ve efJe¬eÀer DeeefCe Kejsoer ®eer veJeerve He×le Heg{s Deeueer Deens. lemes
DeeHeCe Kejsoer kesÀuesu³ee Jemlet®³ee yeÎue Òeefleef¬eÀ³ee meceeve ceeO³eceeletve efou³ee peele Demeleele. ³ee
Òeefleef¬eÀ³ee ®eebieu³ee yejesyej vek eÀejelcekeÀ HeCe Demeleele. ³eecegUs GÐeesieebvee DeeHeu³ee ceeuee®eer ÒeleJeejer
megOeejCee keÀjle Demeleele. DeMee ³ee meceepe ceeO³ecee®eer peeefnjele DeeefCe efJeHeCeveemeeþer kesÀuesu³ee
J³eeHeeje®eer keÀener HeÀe³eos Deensle. lemes®e keÀener leesìs H eCe Deensle. ³ee meboYee&leerue ceeefnleer Heg{erueÒeceeCes
DeY³eemelee ³esles.
meceepeceeO³eceeb®es efJe¬eÀer DeeefCe peeefnjeleerue GHe³eesie efkeÀbJee JewefMe<ìîes :
1) DemebK³e Òes#ekeÀ (Large Audiences) :
meceepe ceeO³eceele DemebK³e Òes#ekeÀ Deme leele. ³eecegUs J³eeJemeeef³ekeÀ peeefnjeleer keÀjC³eemeeþer
ne SkeÀ GÊece ceeie& Deens. npeejes ueeKees ueeskeÀebvee SKeeoer Heesmì efkebÀJee mebosMeeÜejs DeeHeu³ee
J³eJemeeef³ekeÀ efkebÀJee efJe¬esÀl³eeuee DeeHeu³ee Jemlet efkebÀJee mesJeeb®eer ceeefnlee r osCes menpe Meke̳e Peeues Deens.
ÒemeeOeve meeOevee Heemetve Iej GHe³eesieer Jemlet He³e¥le efJeefJeOe mJe©Hee®³ee Jemlet®eer peeefnjele keÀjCes Meke̳e
Peeues Deens.
2) ceesHeÀle ÒemeejCe (Free to Create) :
meceepe ceeO³eceeletve SkeÀoe DeeHeCe cee syeeF&ue efkebÀJee mebieCekeÀ meejKes GHekeÀjCe Kejsoer kesÀues
keÀer Fbìjvesì pees[Ceer keÀ©ve Deieoer megueYe He×leerves nJeer leMeer peeefnjele keÀjlee ³esles. ³eemeeþer efJ eMesKe®e& ueeiele veener. peeefnjele nJeer lesJe{e JesUe Òemeeefjle keÀjCes M eke̳e Deensle. ³ee®ee HeÀe³eoe
ceesþceesþîee GÐeesieeHeemetve meeceev³e efJe¬esÀl³ee He³e&Ble meJe&®e ueeskeÀ keÀjle Deensle. ³ee®ee HeÀe³eoe DeveskeÀ
ueeskeÀebvee efceUJelee Deeuee Deens.
3) Glmeener menYeeie (Encourages Sharing) :
meceepe ceeO³ecee® ee GHe³eesiekeÀl³ee& ceO³es Deleer Glmeen Demelees. ³ee®ee HeÀe³eoe IesTve efJe¬esÀles
DeeefCe peeefnjeleoej efJeefJeOe mJe©Hee®eer peeefnjele keÀ©ve DeeHeu³ee Jemlet Je mesJeeb®eer peeefnjele
keÀjleele. ³eecegUs Jemlet®ee DeefOekeÀ KeHe Peeu³ee®eer DemebK ³e GoenjCes Deensle. le©Ce Jeiee&le meceepe
ceeO³eceeb®ee Jee{lee keÀue ue#eele IesTve le©CeebMeer mebyebefOele Jemlet Je mesJeeb®eer peeefnjele kesÀueer peele
Demeles. ³eecegUs yeepeejHesþ DeeefCe GÐeesiee®ee efJekeÀeme nesleevee efomele Deens.
4) Jee{l ee efJeMJeeme (Increases Barnd Loyalty) :
HegJeea GÐeesiee®eer peeefnjele kesÀJeU ceesþîee DeeefCe Òeefleef<þle veeJeepeuesu³ee Jemlet®eer®e kesÀueer
peele nesleer. ³eecegUs veJeerve GÐeespekeÀeuee yeepeejele ÒeJesMe keÀjC³eeme mebOeer DeefOekeÀ ÒeceeCee le veJnleer.
HeCe Deepe meceepeceeO³eceeb®ee JeeHej keÀ©ve keÀesCeleener J³ekeÌleer DeeHeu³ee Jemlet Je mesJeeb®eer peeefnjele
keÀ©ve Deieoer DeuHe keÀeUele ye´B[ efkebÀJee Òeefme×er efceUJet MekeÀleele. l³eecegUs yeepeejHesþ mHeOex®es
JeeleeJejCe efvecee& CePeeuesues. HegJeea®es yeB[ Deepe ®eeueleerue Demes veener. veefJeve kebÀHev³eener DeeHeuee ye´B[
le³eej keÀjle Deensle. ³eemeeþer meceepe ceeO³eces Jejoeve þjueer Deensle.munotes.in

Page 111

1115) ogj¢<ìer cegu³e (Uncovers Valuable insights) :
meceepe ceeO³ecee®³ee Jee Hejemeeþer SkeÀoe GHekeÀjCe Kejsoer kesÀues les DeveskeÀ keÀeUemeeþer
HeÀe³eosMeerj þjles. Lees[ke̳eele SkeÀ JesUe iegbleJeCetkeÀ keÀ©ve ceesyeeF&ue efkebÀJee mebieCekeÀ meb®e Kejsoer
kesÀu³eeme DeeHeCe DeveskeÀ JeJeiee&ceO³es Deepe meceepe ceeO³eceeb®³ee JeeHeje®eer ¬esÀpe efvecee&Ce Peeuesueer Deens. ³eecegUs DeeHeu³ee GÐeesie
efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves ner iegbleJeCetkeÀ HeÀe³eÐee®es þ© ueeieueer Deens.
meceepe ceeO ³eceeb®ee GÐeesie J³eeJemee³eeJejerue ÒeeflekegÀue HeefjCeece :
1) vekeÀejelcekeÀ Òeefleef¬eÀ³ee (Negative Feedback) :
meceepe ceeO³eceeletve DeeHeuee GÐeesie J³eJemee³ee®eer peeefnjele keÀjC³eemeeþer veJ³eeves Deeuesu³ee
GÐeespekeÀebvee keÀener JeeF&ì D evegYeJe ³esleele. meceepe ceeO³eceeleerue DemebK³e JeeHejkeÀlex ns efJeefJeOe
DeeJe[er -efveJe[er DeeefCe efJe®eeje®es Demeleele. ³eecegUs DeeHeueer Jemlet efkebÀJee mesJee l³eebvee Hemeble He[sue®e
Demes veener. Hejblet keÀener JeeHejkeÀlex vekeÀejelcekeÀ Òeefleef¬eÀ³ee osle Demeleele. l³ee®ee HeefjCeece veefJeve
GÐeesiepekeÀebmeeþer ®eebieuee vemelees. l³eebvee Òeeslmeenvee®eer iejpe Demeles HeCe l³eeb®eer mebosMe Heentve DeveskeÀ
GÐeespekeÀ J³eJemee³e keÀjCes mees[tve osle Deensle.
2) ueppeHeo DevegYeJ e(Potential for Emburrassment ):
meceepe ceeO³eceeletve peeefnjeleerceO³es m$eer -Heg©ÒeceesMeve keÀjle Demeleele ³eeceO³es efJeMespeeleel e. meeceev³e ceeCemeeuee ueppee efvecee&Ce nesF&ue Demes mebosMe HeeþJeues peeleele. ³eecegUs GÐeesiee®eer
peeefnjele yeepetuee jenles yesDeye´t keÀjCeejs mebosMe efoues peele Demeleele. ³eeJej keÀe³e&Jeener keÀjC³ee®ee
Òe³elve kesÀu³eeme Demes Jeiewjs Jel e&ve keÀjCeejs Keeles HeÀmeJes DeeefCe Keesìîee veeJeeves ®eeueJeueer peele
Demeleele.
3) JesUs®ee DeHeJ³e³e (Time Intensive ):
meceepe ceeO³eceeletve DeeHeu³ee Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer peeefnjeleerue efceUeuesues DeuHe Òeeflemeeo
DeeefCe vekeÀejelce keÀ DeeefCe DeMueerue mebosMeecegUs DeveskeÀebvee Jeeìles DeeHeues JesU DeHeJ³e³e nesle Deens.
³eeHes#ee DeefOekeÀ Ke®e& keÀ©ve HeejbHeeefjkeÀ ceeO³eceeletve peeefnjele kesÀuesueer ³eesi³e Deens. Demes cele DeveskeÀ
peeefnjele keÀl³ee&®es Deens
4) þesme GÎsMee®ee DeYeeJe (Unsetconcrete goals ):
meceepeeceO³es efJeefJeOe efJe®eej DeeefCe ÒeJe=Êeer®es ueeskeÀ Demeleele ³eecegUs meceepe ceeO³ecee®ee JeeHej
keÀjCeejs ueeskeÀ keÀesCeleener þesme GÎsMe ve keÀjlee kesÀJeU meceepe ceeO³ecee®ee mebkesÀle mLeUe® ee JeeHej
keÀjle Demeleele. ³eecegUs peeefnjeleer®³ee leÊJe mecepetve IesC³ee®eer ceeveefmekeÀlee vemeles. cnCetve kesÀJeU
Òeefleef¬eÀ³ee ÐeeJeer cnCetve keÀMeerner Òeefleef¬eÀ³ee osle Demeleele. l³eecegUs efceUeuesuee Òeeflemeeo mekeÀejelcekeÀ
Deens keÀer vekeÀejelcekeÀ ns þjJeCes DeMeke̳e Demeles. cnCetve GÐeespekeÀebveer DeeHeu³ee Jemlet mesJeeb®eer
peeefnjeleer yeÎue ueeskeÀeb®es ³eesi³e cele mecepeues®e Demes veener.munotes.in

Page 112

1125) meeceeefpekeÀ ieìeb®eer efveefce&leer (Create a Social Team ):
meceepe ceeO³ eceele DeeHeu³ee efJe®eej, peele, Oece&, YeeJeiewjs meejKes ieìeb®eer jespe®³eejespe efveefce&leer kesÀueer peele Deens. ³eecegUs yengleebMeer ueeskeÀ kesÀJeU DeeHeu³ee
DevegkegÀue ieìe uee®e Òeefleef¬eÀ³ee osle ele. Flej mebosMe ogue&#e keÀjle Demeleele. ³eecegUs p³ee GÎsMeeves
peeefnjele kesÀueer peele Demeles lees meeO³e nesle veener. HeefjCeeceeves GÐeesiee®³ee efJekeÀemeeJej nesle Demelees.
6) ceeie&oMe&keÀ leÊJee®ee DeYeeJe (Unset Guidelines ):
meceepe c eeO³ecee®³ee meboYee&le keÀesCel³eener leÊJe efkebÀJee efve³eceeb®eer efveefce&leer Peeuesueer veener.
HeefjCeeceer GÐeesie efJekeÀemee®³ee ¢ef<ìves kesÀuesueer peeefnjele meHeÀue nesle veener. efJeefJeOe ÒekeÀej®es
vekeÀejelcekeÀ mebosMe HeeþJetve mebosMe HeeþJeues peeleele. meceepe ceeO³eceeb®es JeeHejkeÀlex DeeHeues efJe®eej
ceeb[C³ee®es cegkeÌle DeeefCe mewje®eejer Deensle. ner yeeye GÐeesiee®³ee ¢<ìerves ³eesi³e veener. cnCetve ueJekeÀj®e
ceeie&oMe&ve leÊJe ÒeceeCe efvecee&Ce nesCes iejpes®es Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) GÐeesieeleerue peeefnjeleerJej nesCeeje HeefjCeece meebiee.
8.5meejebMe
Deepe DemebK³e kebÀHev³ee meceepe ceeO³eceeb®ee JeeHej keÀjle Demeleele. meeceeefpekeÀ pevepeeie=leer®es
veefJeve ceeie& cnCetve mecee pe ceeO³eceebkeÀ[s Heeefnues peeles. ceeokeÀ HeoeLee&b®³ee mesJeveeme efJejesOe, ceeveJeer
nkeÌkeÀeb®es mebJeOe&ve, cegueieer ye®eeJe Jeiewjs meejKeer DeefYe³eeves ®eeueJeueer peele Demeleele. ³ee yejesyej®e
J³eeHeej DeeefCe GÐeesie yeepeejeleerue Jemlet J e mesJeeb®eer peeefnjele kesÀueer peele Deens. veefJeve kebÀHev³ee
yejesyej meeceev³e ie=nGÐeesieeleerue Jemlet Je mesJeeb®eer peeefnjele keÀjCes meceepeceeO³eceecegUs Meke̳e Peeuesues
Deens. Òeefleef<þle kebÀHev³eener DeeHeueer peeefnjele meceepe ceeO³ec eeletve keÀjC³eekeÀ[s JeUt ueeieu³ee Deensle.
³ee®ee HeÀe³eoe DeveskeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ Jeiee¥vee Peeuesuee Deens. ³eecegUs ûeenkeÀ DeeefCe GlHeeokeÀ ³eeb®eer
Òel³e#e osJeeCeIesJeeCe keÀjCes Meke̳e Peeuesues Deens. ³eecegUs veJeveJeerve jespeieej jespe ef JekeÀefmele nesle Deens.
He³e&ìve, ceveesjbpeve, ie=nGÐeesie, nmlekeÀuee, Jeiewjs #es$eele jespeieej efJekeÀefmele nesle Deensle. ³eecegUs
osMee®ee DeLe&J³eJemLesuee veefJeve efoMee efceUt ueeieueer Deens Demes cnCetve ®egkeÀ þjCeej veener. Hebjleg
meceepe ceeO³eceeletve ³esCeejs JeeF&ì mJe©Hee®ee DevegYeJe Deens. vekeÀejelcekeÀ Òeefleef¬eÀ³ee ner SkeÀ JesieUer®e
mecem³ee Deens. DeveskeÀ JesUe SKeeÐee Jemlet Je mesJesmebyebOeer yeoveeceerkeÀej mebosMe ner HeeþJeues peele Deens.
³eecegUs DeveskeÀ mecem³ee ef vecee&Ce nesle Deensle. cnCetve meceepe ceeO³eceeleerue mebosMe Je ceeefnjeleerJej SkeÀ
efve³eb$eCe keÀe³eoe DemeeJee DeMeer Òeefleef¬eÀ³ee meJe&$e efvecee&Ce Peeueer Deens.munotes.in

Page 113

1138.6DeY³eemee®es ÒeÍve
1) meceepe ceeO³eceeb®ee meeceeefpekeÀ -DeeefLe&keÀ HeefjC eece keÀe³e Deens? ³ee®es GoenjCeemen mHe<ì keÀje.
2) efJe¬eÀer DeeefCe peeefnjele #es$eele meceepe ceeO³eceeb®ee keÀmee GHe³eesie kesÀuee peelees les mHe<ì keÀje.
3) DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee meceepe ceeO³eceeb®ee ceeie& HeÀe³eosMeerj þjle Deens ®e®ee& keÀje.
4) efìHee Ðee.
De) peeefnjele DeeefCe meceepeceeO³eces
ye) DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je meceepeceeO³eces
8.7meboYe& met®eer
1.Macionis John (2005) Sociology (10thEdition) Prentce Hall.
2.Schaeffer and lamn (1998) Sociology, McGraw
3.mepexjeJe yeesje[s (2017) meceepeMeem$e efvejeueer ÒekeÀeMeve HegCes.

munotes.in

Page 114

114IeìkeÀ -8 ye
meceepe ceeO³eceeb®es jepekeÀer³e HeefjCeece
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎ<ìîes
8.1 ÒemleeJevee
8.2 jepekeÀer³e #es$eeleerue meceepe ceeO³eceeb®ee JeeHej
8.3 jepekeÀer³e Òe®eejeleerue meceepe ceeO³eceeb®eer YetefcekeÀe
8.4 jepeke Àer³e efveJe[CetkeÀeb®es mJe©He
8.5 meceepe ceeO³eceeb®³ee jepekeÀejCeeleerue JeeHejeb®es HeÀe³eos -leesìs
8.6 meejebMe
8.7 DeY³eemee®es ÒeÍve
8.8 meboYe& met®eer
8.0GefÎ<ìîes
1.jepekeÀer³e #es$eeleerue meceepe ceeO³eceeb®³ee JeeHejeb®eer ceeefnleer keÀ©v eo s C e s .
2.jepekeÀer³e Òe®eejeleerue meceepeceeO³eceeb®eer YetefcekeÀeb®eer DeesUKe keÀ©ve osCes.
3.DeeOegefvekeÀ jepekeÀer³e efveJe[CetkeÀeb®es mJe©He efJeMes4.meceepe ceeO³eceeb®es JeeHeje®es HeÀe³eos leesìs mHe<ì keÀje.
8.1ÒemleeJevee
DeveskeÀ jepekeÀer³e He#eebkeÀ[tve meceepe ceeO³eceemebyebOeer keÀe³e&MeeUe (Workshops)
Dee³eespeve keÀ©ve efveJe[CetkeÀe efpekebÀC³ee®ee J³eJemee³e efvecee&Ce Peeuee Deens. ³eemeeþer veJeveefJeve
efJemeHesÀo efyeíevee, lekeÌkeÌLe Demee ©yeeyeoej He#e mebYee®ee ojyeej He×leerves J³eJemLee keÀjCes ³ee meJe& petv³ee
He×leer yeeoDeensle. DeeOetefvekeÀ keÀeUele meeceeefpekeÀ leb$e%eeve ceeO³ece eb®³ee meeOeveebJej Yej efouee
peelees. ietieue nbieDeeTì mJe©Hee®es keÀe@ume DeeefCe HesÀmeyetkeÀ ûe=He efvecee&Ce kesÀues peele Deensle. Yesìer
DeeefCe meYee IesC³ee®eer mebmke=Àleeruee meceepeceeO³ece leb$eecegUs ye´skeÀ efouee Deens. ®e®ee& JeeoefJeJee o
efveJe[CetkeÀ leb$eeuee yeoue Peeuee Deens. Òel³eskeÀ jepekeÀer³e vesl³eekeÀ[s mceeì& HeÀesve DemeCes mebYeeJ³e Peeues
Deens. ³eecegUs meceepeeleerue efJeefJeOe Òemebieer pevelesuee efìdJeerì keÀjleele. meceepeceeO³ece DeeefCe
leb$e%eeveecegUs jepekeÀer³ e vessl³eebvee efJeefJeOe iegHle mebosMe ner HeeþJeCes Meke̳e Peeues Deens. meceepe ceve
GlmegkeÀlee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer melele mebosMe DeeefCe ef®e$e HeeþJetve DeeHeu³ee celeoejebvee iegbleJetve þsJeCesmunotes.in

Page 115

115³ee leb$eecegUs Meke̳e Peeues Deens. pevepee ie=leer®³ee petv³ee GHe³eesieele DeeCeues peele Deens. Yeejleer³e
ÒeMeemeve J³eJemLesle ³ee leb$ee®es efMe#eCe efoues peele Deens. keÀe@cemkeÀesDej®³ee veefJeve DenJeeueevegmeej
Yeejle ne peieeleerue Fbìjvesì JeeHejCeeN³ee ueeskeÀmebK³esle eflemeje osMe þj uee Deens.
peHeeveceO³es 17.6 efceefue³eve ueeskeÀ vesì JeeHejCeejs Deensle. celeoejebvee DeekeÀefmeceepeceeO³ece ns SkeÀ veefJeve leb$e Go³eeme Deeues Deens.
je<ì^er³e vesles, GcesoJeej DeeefCe mejkeÀejer mebIeìvee ns meceepe ceeO³ec eele efJeefJeOe leb$ee mebyebOeer
keÀe³e&Meerue Demeleele. Yeejleele vesl³eebvee ner meceepeceeO³eces GHe³eesieer þ© ueeieueer Deensle. mejkeÀejer
³eb$eCeskeÀ[tve ner DeeHeu³ee owvebefove J³eJenejemeeþer ³ee veJeerve ÒeCeeueeruee®e GHe³eesieele DeeCeues pe ele
Deens. ceepeer ÒeOeeveceb$eer ceveceesnve efmebn ns HeCe HesÀmeyetkeÀ DeeefCe efìJeerìj Jej DeveskeÀ mebosMe osle nesles.
Deepe HebleÒeOeeve vejWê ceesoer ner jespe meceepe ceeO³eceeletve ueeskeÀebMeer mebJeeo meeOeleevee efomeleele. ³ee
ceeO³eceeletve jepekeÀer³e DeeefCe je<ì^er³e iees<ìeR®ee Dee{eJee Iesleele. efve³eespeve Dee³eesiee®eer JesyemeeF&ì Jee
®eebieu³ee ÒekeÀejs JeeoefJeJeeo kesÀues peeleele. l³ee JesU®³ee efve³eespevee®eer ®e®ee& Gllej He×leerves kesÀueer
nesleer. iegieue nbieTì meboYee&le mejkeÀejer meefceleer efvecee&Ce kesÀueer nesleer. je<ì^er³e keÀeBûesme Heeìea, Deece
Deeoceer Heeìea, Yeejleer³e pevelee Heeìea, meceepeJeeoer Heeìea DeeefCe yengpeve meceepeJeeoer Heeìea ns
jepekeÀer³e He#e efìJeìjJej meef¬eÀ³e Demeleele. HebleÒeOeeve v ejWê ceesoer efouueer®es cegK³eceb$eer DejefJebo
kesÀpejerJeeue, De©Ce pesþueer met³eeb®³ee meejKes DeveskeÀ jepekeÀer³e vesles efìJeìj®³ee ceeO³eceeleerue ueeskeÀebMeer mebJeeo meeO ele Demeleele.
³eeleerue efJeefJeOe vesles meceepeceeO³eceele melele meef¬eÀ³e jentve ceeefnleer MesDej keÀjle Demeleele.
ye@uie Jeke&Àj jepeMes ueeueJeeCeer cnCelees keÀer, YeepeHe Je Deeoceer Heeìer meejK³ee He#eebveer
ceeO³ecee mebyebOeerle Jej ©{ mJ e©Hee®es mebIeìve efvecee&Ce kesÀues Deens. ³eecegUs peveDeeOeej yeebOeleevee efomele
Deens. Yeejleer³e je<ì^er³e keÀeBûesme DeeefCe Flej He#eebveer ns ueJekeÀj mecepetve Iesleues veener ³ee®ee HeefjCeece
ueeskeÀmeYes®³ee 2014 ®³ee efveJe[CetkeÀerle Hejepe ³eeuee meeceesjs peeJes ueeieues.
meceepeceeO³eceeleerue ®e®ee& Je Jeeo efJeJeeoe®ee MeemekeÀer³e DeeefCe jepekeÀer³e mebIeìveemeeþer
DeefOekeÀ peueo ieleerves ceeefnleer HegjJeC³eemeeþer GHe³eesieer kesÀuee peele Deens. osMeeleerue veeieefjkeÀebvee Jem let
cetu³e ceeefnleer osC³eemeeþer cenÊJee®ee ceeO³ece efvecee&Ce Peeues Deens. ÒeOeeveceb$³ee®³ee ceeefnleer leb$e%eeve
meuueeieeje®³ee ³ee veefJeve ceeO³ece leb$ee®³ee GHe³eesieeJej veejs efouee Deens. Deepe peieele meJee&le DeefOekeÀ
Yeejleer³e ueeskeÀ meceepeceeO³eceebMeer pees[uesues Deens. Yeejleer³e veefJeve leb$e%eeve Je meceepeceO³eceebvee
pees[C³eemeeþer meJee&le ceesþer mecem³ee ner oeefjêîee®eer Deens. p³eecegUs MeemekeÀer³e ³eespevee®³ee mesJeeb®eer
ceeefnleer meceepeceeO³eceeletve osC³eeme Òee jbYe Peeuee Deens. peeieeflekeÀ opee&®es Jesye De@HueerkesÀMeve Go³e
Peeu³eecegUs veeieefjkeÀeb®³ee ueeskeÀebvee DeeJe[er -efveJe[er, jmles, Ke·s, jnoejer®eer mecem³ee DeefleDeeJeM³ekeÀ
mesJes®eer ceeefnleer, pees[Ceer, ceefnuee, megj#ee, DeeefCe Flej efJee fJeOe mecem³eemeeþer DeeJeepe GþJeC³eemeeþer
ner ceeO³eces cenÊJee®eer Deensle. yebieueesj Menjeble veeiejer Heg{ekeÀejeletve SkeÀ mebIeìvee efvecee&Ce Peeues
Deens.
www.ipaidabribe.com mejkeÀejer keÀe³ee&ueJeepeer Ye´<ìe®eej
meboYee&le ®e®ee& keÀjCeeje efJe®eejceb®e efvecee&Ce Peeuee Deens. mLeeefvekeÀ mJejepe mebmLesleerue
mecem³eebJej ³ee ceeO³eceeletve Yej efouee Deens. HesÀmeyetkeÀ efìJeìj DeeefCe ³etìîetye®³ee ceeO³eceeletve
Ye´<ì^e®eeje®³ee efJe©× meeceev³e ueeskeÀebveer DeeJeepe GþJeuee peele Dee ns.munotes.in

Page 116

1168.2 jepekeÀer³e #es$eeleerue meceepe ceeO³eceeb®ee JeeHej
jepekeÀejCe :
Òel³eskeÀ ieìe®³ee meJe& meom³eeb®es Depe& DeMeer efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee Deens DeeefCe veerì efvejKetve lees
meeO³e DeeefCe HeesefPeMevme J³ee³eece meboYee&le Meemeve -SkeÀ veJeerv e ceeveJeer meceepe efJeMesDee³eesefpele jep³eeefMeJee³e jepekeÀejCe efouesu³ee mecetneleerue DeY³eeme efkebÀJee MekeÌleer DeeefCe mebmeeOeves
efJelejCe mejeJe lemes®e HejmHejeb®es mebyebOeer®es mecetoe³e ojc³eeve Deens. efJeefJeOe He×lee r efkebÀJee Òemeej
ueeskeÀebceO³es SkeÀ mJele:®³ee jepekeÀer³e celeeyeeyele Forcing p³eele jepekeÀejCeeceO³es lewveele keÀjC³eele
Deens. ®e®ee& Je Flej jepekeÀer³e efJe³eg×efJej esOeer keÀe³ee&le kesÀuee.
meeceeefpekeÀ ceeref[³ee®ee jepekeÀer³e menYeeieele JeeHej (Social Media and Politics
Use):
jepekeÀer³e ceesnerce kegÀþs DeeefCe p³eeb®³eeMeer les l³eeb®³ee Hewmes iegbleJeCetkeÀ DeefOekeÀ peeCetve Peeues
Deensle. keÀejCe Fbìj vesì DeeefCe meeceeefpekeÀ ceeref[³ee cetuele: ceesnerce keÀMeer yeoueueer Deensle. leb$e%eeve
DeeefCe ef[efpeìue peeefnjele ns efveCe&³e Jeenve®eeuekeÀ Deensle. OeesjCe þjefJeC³eemeeþer DeeefCe DeeHeu³ee
celeoejebvee mebHeke&À keÀjC³eemeeþer GcesoJeej -HetjmkeÀej ieì Je keÀe³e&keÀl³ee&veerner ³eesi³e mebosMe keÀjCes
³eesi³e JesUer, ³eesi³e J³ekeÌleermeceesj efceUefJeC³eemeeþer vesnceerHes#ee DeefOekeÀ oyeeJe Deensle. Kejslej
Borrcell Je men³eesie 2016 jepekeÀer³e peeefnjele Ke®e& Meerpeeefnjele HeÀkeÌle Deboepes Fl³eeoer Keeueer ef[efpeìue DeeefCe meeceeefpekeÀ ceeref[³ee, peeefnjele, jepekeÀejCe
³ee ®eej ceeiee¥veer yeouele Deens.
1) m$eesle (Webpage FX) :
SkeÀ Dee@veueeFve npesjer keÀe³eosMeerjHeCes efvecee&Ce n esles. Fbìjvesì kegÀþsner peele veener Je
leb$e%eeve HeÀkeÌle Heg{erue meceepeele SkeÀef$ele peeF&ue. megceejs Òeew{ebHe³e¥le oesve le=leer³eebMe meeceeefpekeÀ
ceeref[³ee®ee JeeHej DeeefCe DeveskeÀ yeelec³ee DeeefCe ceeefnleer efceUefJeC³eemeeþer ÒeLece m$ eesle Deens.
Dee@veueeF&ve peeefnjele kesÀJeU bolgerig Òe³elve keÀ©ve Jeerpe efmLeleerceO³es ceesnerce þsJeues veener, HeCe
SkeÀ Jee{l³ee kewÀo kesÀuesu³ee mebyebOe yeelec³ee Je mebosMe mebJeeo meeOeC³eemeeþer SkeÀ meesHee ceeie& HetjJeleele.
SkeÀ Dee@veue eFve npesjer®ee DeYeeJe Deens. HeÀej ®eebieues keÀer GcesoJeej efkebÀJee keÀejCes celeoej ¢<ìerves
DeefmlelJeele veener.
2) meeceeefpekeÀ ceeref[³ee [^e³eJnmed keÀejJeeF& :
SkeÀ ceesefncesle J³emle SkeÀ celeoej meJee&le meesF&mkeÀj ceeie& Dee@veueeFve Deens. celeoeve HetCe&
SkeÀ FJnbìmeeþer RSVP efkebÀJee l³eeb®³ee meceLe&veeLe& þsJeeJes. efJììj (Casbtage) SkeÀ
Dee@veueeFve Hue@ìHeÀe@ce& Deens. pes JeeHejkeÀl³ee¥vee efJììjÜejs jepekeÀer³e ceesnerce efkebÀJee keÀejCes Lesì ner
meebieC³eeme HejJeeveieer e foueer Deens.
3) jepekeÀer³e ¬eÀebleer (Politics Revolution) :
jepekeÀer³e ¬eÀebleer ner yentOee meMem$e GþeJe Je ³eg× ³eeb®³ee DeesIeele®e Ie[tve ³esles. meMem$e
GþeJeeJee®etve jepekeÀer³e lelJe%e meeceeefpekeÀ ¬eÀebleer Ie[t MekeÀles. Demee efJe®eej ¬e Àebleer®ee meJe&Þes<þmunotes.in

Page 117

117lelJe%e keÀeue& ceekeÌme& ³eeuee l³ee®³ee ³eg×e®³ee MesJeìer met®euee neslee. lees efueefnlees keÀer, Fbiueb[ceO³es
meMem$e GþeJeeJee®etve Meebleleece³e GHe³eebveer®e meceepeJeeoer®eer mLeeHevee nesT MekesÀue. efve:Mem$e
¬eÀebleer®ee HetjmkeÀej Yeejleer³e mJeeleb$³ee®es vesles je<ì^efHelee cenelcee ieebOeer ³eebveer ÒeecetK³eeves ceeb[uee DeeefCe
Yeejleeves mJeeleb$³e Je ueeskeÀMeener mebIejep³e ns SkeÀe DeLeea mel³eeûene®³ee Deeboesueveeves meMem$e
³eg×eJee®etve efvecee&Ce Peeues. ns pejer Kejs Demeues lejer peieeleerue DeepeHe³e¥le®³ee jepekeÀer³e ¬eÀebl³eeb®ee
Fefleneme ne cetK³ele: ³eg× DeeefCe efnbmee ³eebveer Yejuesuee efomelees. Hetjep³emebmLesleerue meÊeeOeejer ns ¬eÀebeflekeÀejkeÀ Deeboesueveeuee DeeUe yemeC³eekeÀefjlee Heesueerme Je mewv³e
³eeb®ee JeeHej keÀjleele®e. l³eecegUs ¬eÀebeflekeÀejkeÀ Deeboesuevee®es ³eg×ele ©Heeblej nesles. veblej meMem$e
¬eÀebleer Peeueer l³eeveblej Òeefle¬eÀebleer Je ¬eÀebefle ³eeb®eer ceeefuekeÀe ueeieueer leer yeebieueeos Mee®³ee mJeeleb$³e
Deeboesueveele efomeles. cnCetve Demes efveefM®ele cnCelee ³esles keÀer, Yeejleeleerue Meebleleece³e ueeskeÀMeener
¬eÀebefle ne peiee®³ee Fefle nemeele SkeÀ DeHeJeeo®e þjlees Je ne DeHeJeeoer SkeÀe DeLeea efye´ìve®³ee peeieeflekeÀ
jepekeÀ er³e OeesjCee®ee®e HeefjCeece nes³e.
jepemebmLee F&MJeje®³ee mebkesÀleeves efvecee&Ce Peeueer Deens. DeMeer Þe×e jep³emeÊes®³ee cetUeMeer
npeejes JeceeCemes l³ee Jejoevee®³ee DeeOeejs meveoMeerj Meemevee®eer mLeeHevee keÀ©ve JebMeHejbHejeiele jep³es
®eeueefJeleele. Jepeêesn ,yeb[, keÀe³eosYebie Fl³eeoer ke=Àleer ³eecetUs DeeOeej meeHe[lees. veJeerve Go³eeme
³esCeeje J³eeHeejer Jeie& DeeefCe metefmLel eerleerue ceO³ece Jeie& Jej®e{ nesT Heenleele. lesJne l³eebvee mejoejJeie&
jepeeÞe³ee®³eeÜejs þsJelees. keÀejCe l³eebveener jep³e yeUkeÀeJeC³ee®eer efkebÀJee mJemeÊee Jee{efJeC³ee®eer F®íe
Demeles. lemes®e jepeeuee keÀe³eos keÀjC³ee®ee DeeefCe keÀe³eÐee®ee rDebceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®ee Je pevelesJej
meÊee ®eeueefJeC³ee®ee vewmeefie&keÀ Je owJeer nkeÌkeÀ Deens. ³ee Þe×suee GKe[tve ìekeÀues. jepee®³ee efJe©×
peeCes Je jepemeÊesuee ve<ì keÀjCes.
4) efveJe[CetkeÀeb®es jepekeÀer³e mJe©He :
efveJe[CetkeÀeb®e e DeY³eeme ns yetef×ÒeOeeve keÀece Deens. l³eele efveJe[CetkeÀ keÀeUeleerue Òeef¬eÀ³ee
cnCepes Òe®eej , celeoeve, efvekeÀeue Ieesef³eeceO³es ueeskeÀMeener®ee DeY³eeme DebleYet&le D eens. ³ee DeY³eemeeletve ÒeefleefveefOekeÀ ueeskeÀMeener®eer ³eb$eCee
keÀMeer ®eeueles ³eeJej Yej efouee peelees. ÒeeefleefveOeerkeÀ ueeskeÀMeener®³ee DeY³eemeeletve l³eeleerue þUkeÀ
efJePeeuesues efometve ³esleele. meve 1980 Heemetve®³ee Yeejleer³e efveJe[CetkeÀebefJemeeefnl³ee®ee Dee{eJee IesTve l³ee®es ef®eefkeÀlmekeÀ cetu³eceeHeve keÀjCes ³eeJej ³ee DeY³eemeele peesj e fouesuee
Deens. ne uesKe efueefnCeeN³eeb®es Demes cele Deens keÀer, efveJeCeCetkeÀeb®ee DeY³eeme ne Kejs cnCepes efJe%eeve
DeeefCe jepekeÀejCe ³eeb®³eeceO³es keÀesþslejer Deens. cnCetve®e l³eeb®ee meboYe& IesCes cenÊJee®es Deens.
peieeefleue meJee&le cee sþîee ueeskeÀMeener®³ee efveJe[CetkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCes ns SkeÀ ceesþs DeeJneve
Deens. osMee®ee DeekeÀej DeeefCe ueeskeÀmebK³ee ue#eele Ieslee Yeejleeleerue meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CetkeÀe ner
peieeleerue meJee&le ceesþer efveJe[CetkeÀ Òeef¬eÀ³ee þjles. m eve 1952 ceO³es Heefnu³ee meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CetkeÀe
Peeu³ee lesJneHeemetve ns ue#eele Deeuesues Deens. Yeejleeleerue jepekeÀer³e, Yee³eeleerue JewefJeO³e ue#eele Ieslee DeeefCe Yeejleeleerue DeO³e#eer³e He×leer ue#eel e Ieslee. efveJe[CetkeÀ Òeef¬eÀ³ee
ner DeefOekeÀ®e iegbleeiegbleer®eer þjles. ner SJe{er Òe®eb[ jepekeÀer³e Ieìvee metjUerleHeCes HetCe& JneJeer Je l³ee®ee
DeY³eeme keÀjlee ³eeJee cnCetve keÀesCel³ee GHee³e³eespevee kesÀu³ee iesu³ee Deensle?munotes.in

Page 118

118efveJe[CetkeÀ DeY³eemeele keÀesCeles efJeefueefnues Deens? keÀesCel³ee He×leerves ns DeY³eeme Òeefme× nesleele DeeefCe keÀesCel³ee ÒekeÀej®es Jee®ekeÀ Demes
DeY³eeme Jee®eleele? ns ÒeMve ceveele þsJetve me O³ee GHeueyOe DemeCeeN³ee meeefnl³ee®es yeoue oMe&efJeC³ee®ee
³esLes Òe³elve kesÀuee Deens. ³ee®ee DeLe& Je HeefjCeece mecepetve IesC³eemeeþer ³ee #es$eeleerue keÀener lep%eeb®³ee
cegueeKeleer Iesleu³ee iesu³ee DeeefCe Jee®eveele meceesj Deeuesues keÀener DeLe& ue#eele ³esT ueeieues. 1980
meeueeHeemetve Yeejlee®³ee meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CetkeÀeyeeyele Òeefme× Peeuesu³ee meeefnl³ee®ee Dee{eJee IesTve
Jew%eeefvekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e ®e®ee&®ee JesOe IesC³ee®ee Òe³elve ³esLes kesÀuee Deens.
efveJe[CetkeÀeb® ³ee DeY³eemeeefJeueeskeÀMeener®eer ceO³eJeleea mebmLee cnCepes efveJe[CetkeÀe. cnCetve l³ee jepekeÀejCee®³ee meJe& efJeYeeieebMeer
efveieef[le Deensle. lejerner efveJe[CetkeÀeb®ee DeY³eem e ne ueeskeÀMeener®³ee DeY³eemeeleerue SkeÀ mJeleb$e
GHeefJeGHeefJeYeeie peemle þUkeÀHeCes meceesj ³eslees. DeeefCe l³ee®es HeefjCeece HeÀkeÌle efMe#eCe #es$eeJej®e veener lej
jepekeÀer³e #es$eeJejner Peeuesues efometve ³esleele. ³ee ef®eefkeÀlmekeÀ Dee{eJ³ee®ee ne®e cetK³e efJeYeejleeleerue efveJe[CetkeÀebefJeIesleuesuee Deens. efveJe[CetkeÀeb®³ee DeY³eemeeefJeDeens. ³eeletve jepekeÀer³e DeeefCe Jew%eeefvekeÀ iegbleeietbleer®es mJe©He vepejsmeceesj ³esleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) jepekeÀer ³e #es$eeleerue meceepe ceeO³eceeb®ee JeeHej efuene.
8.3 jepekeÀer³e Òe®eejeleerue meceepe ceeO³eceeb®eer YetefcekeÀe
ceesþs DeeefCe DeeHeCe efJe®eejebHes#ee ueneve ogoxJeeves meeceeefpekeÀ ceeref[³ee efveJe[CetkeÀ ³ee
MesJe쮳ee ke@Àvesef[³ eveue HesÀ[jue efveJe[CetkeÀ oueeueer peieeleerue meJe& ceesnerce Òel³e#e iees<ìeRMeer letuevee
keÀ© MekeÀle veener. keÀesCelesner ceeref[³ee DeeHeu³eemeeþer ns HeÀkeÌle celeoej keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle pesLes
Heeefnpes lesLes yeoue keÀ©ve SkeÀ efve Je[CetkeÀ nesleerue Demes mHe<ì Peeues Deens keÀer GefMeje efvekeÀeue neslee
lejer DeÐeeHe meesMeue ceeref[³ee®eer ceole nesles.
1) ueer[ DeHe :
meeceeefpekeÀ ceeref[³ee, ns De#ej#e: peefìue Deens. Heefnu³ee Yeeieele osMeYejeleerue ceesþe He#e
[sìe Dee fOekeÀ efJemebyetve Deensle ceesþs [sìe neHe&j®³ee ÒeLee meg© kesÀues Deens keÀer ueJekeÀj 2000 ®ee ceeie&
Hejle celeoej Òeefleye×lee mee@HeÌìJesDej meboYeeale celeoejebvee ceeefnleer efmJebie, ieesUe DeeefCe He#e l³eeb®eemunotes.in

Page 119

119keÀe³eoe l³eebvee met#ce DeeefCe mejkeÀej MesJeìer 10 Jeceleoeve keÀjC³eemeeþer l³eeb®³ee celeoeve Jele&ve efveûenHetJe&keÀ Hetvne meebieCes, efce$e, kegÀìtbye, yeelec³ee
DeeTìuesìdme DeeefCe meeceeefpekeÀ ceeref[³ee l³eeSsJepeer keÀjCes.
2) GoejceleJeeoer meeceeefpekeÀ ceeref[³ee ³eMemJeer :
meesMeue ceeref[³ee efveJe[CetkeÀ ³esle Deens keÀer, HeefjCeece efme× ³ee ceesnerce take a ways
Deensle. GoejceleJeeoer He#ee®es DeeefCe pemìerve Fefue³eì ³etot ³ee DeefYe³eeveeceO³es ÒeY eeJeerHeCes meesMeue
ceeref[³ee®e JeeHej MesDeme&ceO³es He#ee®es DeeefCe ceesþe Òeeflemeeo Òeoeve keÀjle Deens DeeefCe efjDeue ceeies
DeeefCe Heg{s Òeefleye×lee Keeueerue efkeÀleer ceesþîee ìdefJeDeue®³ee lees HeÀkeÌle meuuee veener Deens. pemìerve
Fefve³e ì ³etot celeoej ef®e$e Òeoeve DemeeJes. meeceeefpekeÀ ceeref[³ee Heesmì ÒekeÀeMe Heeefnues lej les efomele
veener. meesMeue ceeref[³ee Demet MekeÀles keÀmes ÒeYeeJeer keÀþerCe Deens.
3) jepekeÀer³e ceesnerce meeceeefpekeÀ ceeref[³ee JeeHe©ve (Politics and Social Media
Use):
meeceeefpekeÀ ceeref[³ee SkeÀ jepekeÀer³e ceesefnce JesyemeeFì Deens. l³eele DeueerkeÀ[erue Heesm쮳ee
ietue nesCes Keeueerue SkeÀ GcesoJeej Jesye GHeefmLeleer Fceejle cenÊJee®³ee Deensle. Dee@veueeFve peeefnjele
meeOeCes DeeCeKeer S keÀ Hewuet JesOetve efYeVe Dee@veueeFve meeOeves MeskeÀ[es meesMeue ceeref[³ee cnCetve JeCe&ve kesÀues
peeT MekeÀles keÀer MeyoMe: Deensle. meeceeefpekeÀ ceeref[³ee DeeHeCe Yesìt DeeefCe ieì ceeefnleer Dee@veueeFve
MesDej keÀjC³eeme HejJeeveieer osles. keÀ esCel³eener JesyemeeFì efkebÀJee Fbìjvesì keÀe³e&¬eÀce Deens. DeefOekeÀ
meesMeue ceeref[³eeJej keÀener efJììj, HesÀmeyetkeÀ p³eele ceeefnleer®ee DeeHeCe peJeUpeJeU efveefM®ele SskeÀues
Deens. p³eele DeveskeÀ ceeefnleer®ee meceeJesMe Deens. Òel³eskeÀ meecee efpekeÀ ceeref[³ee meeFì DeeHeCe efJeefJeOe
ÒekeÀejs DeeefCe meeefnl³e efce$e DeeefCe menkeÀejer ieleerve Jee{JeC³eele ³ee ceeO³ecee®ee ceesþe Jeeìe Deens.
mecekeÀeueerve Yeejleer³e jepekeÀejCe efJekeÀemeeefJeiewjmecepe efvecee&Ce keÀjC³eeYeesJeleer DeekeÀej Iesle Deens. l³eecetUs ³ee ceeO³ecee®e ³eesieoeve ns DeeÊee®³ee
jepekeÀejCee®eb ke@ÀjskeÌìj Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) efveJe[CetkeÀerle meceepe ceeO³eceeb®ee GHe³eesie meebiee .
8.4 jepekeÀer³e efveJe[CetkeÀeb®es mJe©He
De) DecesefjkesÀleerue meeJe&peefvekeÀ efveJe[CetkeÀ :
DecesefjkesÀ®³ee keÀener ceefnv³eeHetJeea Heej He[uesu³ee efveJe[CetkeÀerle HesÀmeyetkeÀ®ee SkeÀe®e JesUer
SkeÀe®e ³eb$eCeekeÀ[tve ognsjer JeeHej Peeuee. p³eebveer otmeN³eeb®³ee yeoveeceer®³ee peeefnjeleer efou³ee. l³eebveer®emunotes.in

Page 120

120mJele:®³ee keÀewlegkeÀe®ee peeefnjeleer efou³ee. l³eecetUs efve³eb$eCe vemeCes DeeefCe les þsJeCes DeefleMe³e keÀþerCe
DemeCes ns ³ee ceeO³ecee®eer peeCeerJe Deens.
³ee ceeO³ecee®³ee cetK³e yeuemLeevee®ee jepekeÀejCeeuee pesJe{e GHe³eesie Deens. l³eenerHes#ee ³ee
ceeO³ecee®³ee GHeêJ³e #eceles®ee GHe³eesie DeefOekeÀ Deens. Deme cnCee³euee DeeHeu³ee osMeele JeeJe Deens.
keÀejCe ns ceeO³ece pesJe{ %eeve osles, lesJe{s®e De %eeve Hejbleg pesJne DeeHeCe jepekeÀejCee®ee ³ee ceeO³eceeMeer
mebyebOe pees[lees lesJne DeLee&le®e l³ee®³ee meJe& yeepet mecepetve I³eeJ³ee ueeieleele. cetUele meceepeeleerue
peJeUHeeme meJe&®e IeìkeÀ ³ee ceeO³eceeve DeeHeuesmes kesÀues Deensle. ³ee ceeO³ eceeves ceeCemee®e DeefmlelJe Deve
®eeefj$³e leHeemeC³ee®eer He×le osKeerue pevceeuee Ieeleuesueer Deens. HetJeea ieeJe, leeuegkeÀe, efpeune efkebÀJee
peeleer®³ee efuebkeÀJe©ve veele ueeJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peele neslee. Deelee HesÀmeyetkeÀ®³ee c³et®³ etDeue
ÖeWÀ[efuemìJe©ve veele þjleb DeeefCe HeesmìJe©ve l³ee®e Deeueve DeeJeekeÀe Deve DeekeÀpeelees cnCetve ns ceeO³ece jepekeÀejCe ³ee ceeveJeer J³eJenejeuee DeeHeu³ee keÀJesle IesC³eele ³eMemJeer Peeuesue
Deens. meceepeele p³ee p³ ee iees<ìer®ee ÒeYeeJe Demelees l³ee iees<ìer jepekeÀejCeeuee Deve jepekeÀejC³eebvee
Jep³e& keÀjlee ³esle veenerle. l³eecetUs meesMeue ceeref[³ee GHe³eesieer Demees Jee GHeêJeer l³ee®ee ÒeYeeJe
Demeu³eeveb mecekeÀeueerve jepekeÀejCe l³ee YeesJeleer keÀefìy e× Deens.
peemle Deens DeLee&le l³eeleues meieUs®e lemes Demeleele efkebÀJee meieUs®e Keesìs Deensle Demeb
veener ³ee ceeO³eceeJej keÀener ueeskeÀ SkeÀceskeÀebMeer SkeÀceskeÀebJej ue#e þsJeC³eemeeþer pees[uesues Demeleele.
l³eecegUs ns ceeO³ece ceeCeme ebvee mebK³eelcekeÀ yeepegveb SkeÀ$e keÀjle Demeueb lejer l³eele iegCeelcekeÀlee cee$e
HeÀejMeer veener. DeLee&le ceeCemeebceO³es keÀenerMeer DeeHetuekeÀer ns ceeO³ece Jee{Jele Deens. HeCe l³eele
DeeYeemeerHeCee peemle Deens. peeleerHeeleer®³ee efYebleer D eesueeb[C³ee®e keÀece ns ceeO³ece keÀjle veener. Deme
Demeue lejer ns ceeO³ece mebketÀef®ele Deens Demener veener. ³ee ceeO³eceeuee kegÀþu³eener ®eewkeÀìerle ietbHeÀCe
DeJeIe[ Deens. cee$e Deme Demeue lejer Deepe®³ee jepekeÀejCee®ee ieeYee Deve DeeJeekeÀe Ie[JeC³eele ³ee
ceeO³ecee®ee ceesþe Jeeìe Deens. Deepe®e jepekeÀejCe yesYejJeMee®eb nesC³eelener ³ee®e ceeO³ecee®ee ceesþe
neleYeej Deens. DeLee&le les meeceeefpekeÀ Òeefleefyebye Deens. ceeO³ece efleLes efveefceÊe cee$e Deens.
ye) Yeejleeleerue 2014 ®ee r meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CetkeÀ :
ceesoer meÊesJej ³esC³eeHetJeea®e DeeHeu³ee osMeele meesMeue ceeref[³ee ueeskeÀefÒe³e Peeuesuee Deens.
meg©Jeeleer®³ee keÀeUele ns ceeO³ece G®®eefMeef#ele ceO³eceJeiee&keÀ[s nesles. DeCCee npeejs ³eeb®³ee
Deeboesueveele me Je&ÒeLece ns ceeO³ece oKeueHee$e Peeue keÀejCe DeCCeeb®³ee Deeboesueveele p³ee mecetneve
PeìkeÀle ¬eÀebleer®eer mJeHve Heeefnueer, l³ee®e Jeiee&veb ns ceeO³ece mJe³ece IeesefIesleuesue nesle. lelkeÀeueerve keÀeBûesme mej keÀej Deved l³ee mejkeÀejceOeerue cenÊJee®³ee vesl³eebvee ³eLes®í
yeoveece keÀjC³eele ³ee ceeO³ecee®ee jesue jeefnuee. l³eecegUs Yeejleer³e jepekeÀejCe Ye´<ìe®eej cetkeÌleermeeþer
³ee ceeO³eceeletve pesJe{ ÒeyeesOeve Peeue l³eeHes#ee DeefOekeÀ GHe³eesie me ÊeeOeejer He#ee®³ee yeoveeceermeeþer
Peeuesuee Deens. Deieoer DeeÊeener ns ceeO³ece les®e keÀece vesìeveb Heej Hee[le Deens.
³ee ceeO³eceeves DeCCeeb®e Deeboesueve jepekeÀer³e DeLee&ve ³eMemJeer kesÀue. keÀejCe l³eeletve DeeHeueb
jepekeÀer³e YeefJeleJ³ e Ie[Jet Fef®íCeeN³ee kesÀpejerJeeu³eeb®ee He#e pevceeuee Deeuee. l³ee®e Deeboesueveele
keÀeBûesme HegjsMeer yeoveece Peeu³eeve ceesoeR®³ee mJeHveeuee HebKe HegÀìues Deve les HebleÒeOeeve Peeues. ceesoer ÒeCeerle
YeepeHe ³eMemJeer nesC³eele meesMeue ceeref [³ee®ee ceesþe Jeeìe Deens.munotes.in

Page 121

121ns ceeO³ece ì^W[ efvecee&Ce keÀjC³eele keÀceueeer®e ³eMemJeer Peeuesue Deens. HeCe ³ee ceeO³eceeJej
SkeÀe®e JesUer HejmHejefJejesOeer ì^W[ efvecee&Ce nesle Demeleele. l³eecegUs ³ee ceeO³eceeveb pevceeuee Ieeleuesues
Deve Jee {Jeuesues He#e Demeesle Jee vesles l³ee®eer efJeMJeemeen&lee ì^sb[ meejKeer®e Deens. ceesoer meÊesJej
Deeu³eeveblej®ee keÀeU meieUîee®e yeepegbveer meesMeue ceeref[³ee®³ee pebpeeUele De[keÀuesuee Deens. Deve lees
ì^W[YeesJeleer Deens. osMeele keÀesCel³ee e fJeDemeeJe FLeHe³e¥le meieUb keÀener meesMeue ceeref[³eeJej Ie[Jeueb iesue Deens. p³eebvee ³ee ceeO³eceeve yeU
efoue, ceesþ kesÀue, DeeOeej efouee; l³eevee®e Deelee ns ceeO³ece keÀ e³eÐee®³ee keÀ®eeìîeele DeeCetve mebJeeoer
©He LeebyeJeeJemeb Jeeìle ns®e ³ee ceeO³ecee®eb yeuemLeeve Deens DeeefCe ner®e l³ee®eer ce³ee&oener Deens.
jepekeÀejCe DeefveefM®ele Demele Deme cnìueb peele, les DeefOekeÀ Kejb keÀ©ve oeKeJeC³ee®eer peyeeyeoejer
meesMeue ceeref[³ee Heej Hee[le Deens. cnCetve l³eeuee mecepetve IesCeb DeefOekeÀ cenÊJee®e Deens.
l³eele®e DeeHeues HebleÒeOeeve vejWê ceesoer ³eebvee meesMeue ceeref[³ee®e Òe®eb[ DeekeÀefoJemeebveer nesle cnCeeJe ueeiesue keÀer, keÀe³e Demeb JeeìeJe Fleke̳ee PeHeeìîeeveb ³ee ceeO³eceeve ceesoeRvee
ef®ebleeûemle kesÀuesueb efomele) HebleÒeOeevee®³ee DeeJe[er®³ee efJeDeens. Yeejlee®es Heefnues HebleÒeOeeve Hebef[le vesn© ³eebvee ue neve cetue KetHe DeeJe[e³e®eer Deme cnCeleele Kej
lej ueneve cegue DeeJe[Ceb DeefleMe³e mJeeYeeefJekeÀ iees<ì. HeCe leer®e iees<ì je<ì^ÒecetKeebvee DeeJe[les, lesJne
l³ee®eb cenÊJe efvejeU Demele. DeMee ceesþîee vesl³ee®³ee DeeJe[erefveJe[er®e osKeerue Ske À jepekeÀejCe
Demele. meesMeue ceeref[³ee®eb Deieoer leme®e Deens. DeeÊee®³ee DeeHeu³ee HebleÒeOeeveebvee meesMeue ceeref[³ee
DeeJe[le Demeu³eeves l³ee®eb jepekeÀer³e cenÊJe Deve l³ee®es jepekeÀer³e HeefjCeece DemeCes mJeeYeeefJekeÀ®e
cnCeeJe ueeiesue.
ns ÒemLeeefHele J³eeJemeeef³ekeÀ ceeO³ece ceeuekeÀeruee DeÒel³e#eHeCes DeeJneve osCee®ee Yeeie cnCetvener
pevceeuee Deeuesue Deens. leme®e ceeO³eceeb®³ee ÒemLeeefHele ceeuekeÀeruee DeeJneve osC³eeyejesyej ³ee ceeO³eceeveb
DeveskeÀ ÒemLeeefHele cetu³eebvee osKeerue DeeJneve efoue Deens. SketÀCe ÒemLeeefHele ceeveefmekeÀlesuee ³ee
ceeO³eceeveb DeeJneve efouesues Deens. l³eecegUs ÒemLeeefHele ceeveefmekeÀles®³ee jepekeÀejCeeuee keÀueeìCeer
osC³eele ³ee ceeO³ecee®ee ceesþe Jeeìe Deens. ieeJe®³ee jepekeÀejCeeHe emetve osMee®³ee jepekeÀejCeeHe³e&ble ³ee
ceeO³ecee®ee ÒeYeeJe Deens. keÀejCe meej ieeJe ³ee ceeO³eceeJej ³esTve yemeueb Deens. cnCetve DeeÊee®³ee
jepekeÀejCee®ee SkeÀ kebÀieesje meesMeue ceeref[³ee YeesJeleer ietjHeÀìuesuee Deens.
DeeÊee®eer le©Ce efH e{er ceesþîee ÒeceeCeele Jele&ceeveele jceles. efleuee Fefleneme cenÊJee®ee Jeeìle
veener. keÀejCe Jele&ceeve DeeHeu³ee neleele Demelees. lees nJee lemee Ie[Jelee ³eslees. DeeHeu³eeuee nJ³ee l³ee
efoMesveb JeUJelee ³eslees. l³eele Feflenemee®eb o[HeCe veme leb ne yeoue Deens. FLe yeouee®eer yeepet efkeÀleerner
DeekeÀFefleneme veekeÀejCeeN³ee keÀeUe®e DeeJneve DeeHeu³ee meceesj Deens les DeeJneve Jee {JeC³eele meesMeue
ceeref[³ee®ee ceesþe Jeeìe Deens. l³eele®e pesJne DeeHeCe jepekeÀejCee®³ee DevetcenÊJee®ee Demelees. HeCe cetUele Feflenemee®eb osCe -IesCe vemesue lej yeekeÀer cetu³eebvee kegÀþs cenÊJe? DeeHeCe
mecee pe cnCetve cetu³eelcekeÀ yeepetveb pesJne FeflenemeeMeer HeÀejkeÀle Ieslees. lesJne cee$e DeeHeueb Jele&ceeve
ef®ebleveer³e Demeleb DeeÊee®ee keÀeU lemee®e keÀeU Deens.munotes.in

Page 122

122Feflenemee®eer cees[lees[ ne DeeHeu³eeHet{®³ee OeeskeÀe Deens. lees DeeHeu³ee osMeel eD e e l e ee f v e c e e & C e
kesÀuee peelees³e. l³eele YeepeHe®ee Jeeìe Deens. ne OeeskeÀe HemejJeC³eele meesMeue ceeref[³ee®ee ceesþe DeeOeej
Iesleuee peelees.
DeeHeue mecekeÀeueerve jepekeÀejCe (YeepeHe®³ee Heg{ekeÀejeveb) Fefleneme, cegu³e mebmke=Àleer ³ee®e er
veJ³ee jepekeÀejCeemeeþer HesÀjceeb[Ceer keÀjC³eele ieke&À Deens. l³eele mel³e Deve JeemleJe ns ieewCe cegÎs
Deensle. meesMeue ceeref[³ee®ee DeMee HesÀjceeb[Ceeruee DeJeemleJe cenÊJe osC³eele neleYeej Deens.
ns ceeO³ece J³ekeÌleer®e Deens. ³ee ceeO³ eceeuee Òemeeje®³ee ce³ee&oe Deensle ner DeeefCe veenerle ner.
keÀejCe meJe&meeceev³eHeCes ns ceeO³ece DeeHeeHeu³ee efce$e HeefjJeejeHetjleb yebefOemle þsJelee ³esles. DeeJeM³ekeÀlee
Demeu³eeme peeefnjele osTve nJ³ee l³ee ueeskeÀebHe³e&ble Heesn®eleener ³e sleb, l³eecegUs jepekeÀer³e vesl³eebvee
DeeHeu³ee YetefcekeÀe Deve YeeJevee ueeskeÀebHe³e¥le Heesn®eJelee ³esleele. l³eecegUs ns ceeO³ece efpeLes efpeLes
efveJe[CetkeÀe®eb jepekeÀejCe J³ekeÌleermJeeleb$³eeuee cenÊJe osle efleLes efleLes cenÊJee®eb Deens.
ns ceeO³ece ieefleMeerue Demeu³eeme l³ee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee eflelekesÀ®e ieefleMeerue Deens. p³ee
ieleerves les SKeeÐeeuee Gb®eerJej IesTve peeles, l³ee®e ieleerves Keeueer Kes®eles. ns ceeO³ece SkesÀkeÀeUer p³eebvee
Deelee l³ee®³eeJej yebOeve Ie eueeJeerMeer Jeeìleele keÀejCe SkeÀ®e efve³eb$eCee®ee DeYeeJe lemeb®e ns ceeO³ece
ketÀCee SkeÀe®³ee ceeuekeÀer®e vemeu³eeves kegÀCee SkeÀeyejesyej jene³euee le³eej vemeles. l³eecegUs les Deepe
p³ee®³ee HeÀe³eÐee®eb Demeles GÐee l³ee®³ee leesìîee®ener þ© Me keÀle.
³ee ceeO³eceeves jepekeÀejCe keÀme yeoueueb Deens, ns HeenCeb DeefOekeÀ cenÊJee®es Deens.
keÀ) ceesoer efJejesOeele meceepe ceeO³ecee®ee Jee{lee JeeHej :
DeeHeu³ee osMeele ceesoer meÊesle Deeu³eeveblej ³ee ceeO³ecee®ee ÒeYeeJe DeefOekeÀ Jee{ uee.
ceesoerÒeCeerle YeepeHeve DeeHeueer yengleebMe Mem$e ³ee®e ceeO³eceebÜejs JeeHejueer. efJeMesyeoveeceer keÀjC³eemeeþer meesMeue ceeref[³ee®ee JeeHej ceesþîee GHe³eesefielee Jee{Jeuesueer Deens. efJeMesceeO³eceeveb Dee lee J³eeqkeÌleiele ©He keÀenerme mees[ueb Deens. l³eele J³eeHekeÀ Òeieleer®ee cegÎe DeefmlelJee®³ee
ÒeMveecegUs efMejkeÀeJe keÀjle Deens. keÀejCe ns SkeÀe yeepetuee ì^esue keÀ©ve yeoveeceermeeþer pemeb JeeHejueb
iesues, lemes®e DeeÊee mejkeÀejer OeesjCee®e er ef®eefkeÀlmee keÀjC³eemeeþer l³ee®ee GHe³eesie kesÀuee peele Deens.
DeLee&le l³eele Depetve oesJ³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee ns ceeO³ece veerìHeCes JeeHejle Deensle. m eJe&®e He#eeleerue oerIe&keÀeueerve YeefJeleJ³e
Demeuesues veslesner ³ee ceeO³ecee®es ÒeyeesOeveelcekeÀ YetefcekeÀebmeeþer GHe³eesie keÀjle Deensle.
meesMeue ceeref[³eecegUs cenÊJee®³ee cegÐee®eb cenÊJe keÀceer nesCe Deve vekeÀes l³ee cegÐee®eb cenÊJe
Jee{C³ee®eb keÀece ®eesKeHeCes Heej Hee[ue peele. jepekeÀer³e He#eebvee efkebÀJee vesl³eebvee keÀener cenÊJee®³ee
iees<ìerJej®e ue# e efJe®eefuele keÀjC³eele pes jepekeÀejCe Ie[Jee³e®eb Demele, les keÀece meesMeue ceeref[³ee®³ee
ceoleerve vescekesÀHeCeeves H eej Hee[lee ³esles. l³eele®e vekeÀes l³ee cegÐee®eb DeJeemleJe cenÊJe Jee{JeCe
jepekeÀejCee meeþer DeeJeM³ekeÀ Demeles. les ner keÀece ns ceeO³ece ®eesKeHeCes Heej Hee[le mecekeÀeueerve
jepekeÀejCee®³ee yeepetve Heeefnueb lej ieeF&®es Òesce ns je<ì^er³e keÀ e³e& Peeue Deve iee³e Jee{JeCeeje MeslekeÀjer
cee$e ot³³ece Peeuee cee$e ns ceeO³ece keÀmeb JeeHeje³e®e ns peme meeceev³e ceeCemee®³ee, efJeMesMeslekeÀN³eeb®³ee neleer Deeue, lesJne cee$e ns ceeO³ece meeJe&peefvekeÀ ®e®ee&efJeMJee®eer efoMee efveOee& efjle keÀ©munotes.in

Page 123

123MekeÀue. efpeLe cetu³eelcekeÀ efme×eble Deens l³eemeeþer Deeûen OejCeej kegÀCeerlejer Deens. l³eele meelel³e
Deens, lesJne DeOeesjsefKele Peeue lesJne cee$e ³ee ceeO³ecee®eer YetefcekeÀe DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ efomee³euee
ueeieueer.
meesMeue ceeref[³ee ns peeieeflekeÀerkeÀjCeeveblej®³ee ieefleceeve ³egiee®eb Òeefleefyeye Deens. ceeCemeb
J³eeqkeÌlemJeeleb$³ee®³ee Òesceele iegjHeÀìle Demeleevee meeceeefpekeÀles®ee meecetefnkeÀ DeeOetefvekeÀ DeLe& ueeJee³euee
Yeeie Hee[Ceb, ns ³ee ceeO³ece e®e HeÀefuele Deens. meceepee®³ee jespe yeoueCeeN³ee DeHes#eeb®ee oyeeJe efvecee&Ce
keÀjCeeN³ee YetefcekeÀe®eb l³eele Òeefleefyebye Deens. Deece®³ee DeHes#eeb®eer DeeYemeer keÀe nesF&vee, HeCe oKeue I³ee
Deme p³ee Deepe®³ee keÀeUele cnìue peele Deens, DeMe e keÀeUele ns ceeO³ece ®eewL³ee mlebYee®eer DeeOetefvekeÀ
He×leer®eer yeepet meebYeeUC³ee®ee Òe³elve keÀjle Deens.
l³eele®e ceeCemeb DeelcekeWÀêer Peeueer Deensle. l³eeb®³eele ®eebieu³ee iees<ìer Ie[JeC³ee®eb mecetnYeeve
HetJeeameejKeb jeefnuesue veene r, Deme cnCele Demeleevee ns ceeO³ece ÒemLeeefHele nesT HeenCeeN³ee
Òel³eskeÀemeeþer meg×e ceeCemeeb®³ee DeYeemeer mecetnYeeveeletve keÀe keÀveskeÌì ceole keÀjlees DeeefCe DeeHeu³eeuee
Dee@veueeFve You Tube efJnef[Dees ue#e keWÀefêle keÀjlees.
DeeHeCe D eeHeu³ee jepekeÀer³e Òe®eejele meesMeue ceeref[³eeJej JeeHej keÀuHevee keÀjC³eeHetJeea keÀener
cenÊJee®³ee iees<ìeR®ee efJe®eej ³ee®eer HeJee& ve keÀjlee DeeHeu³ee efpeunîeeleerue DeekeÀej, Meke̳elee DeveskeÀ
DeefOeke̳e mebYeeUC³eeHes#ee SkeÀ efkebÀJee ³ ee meesMeue vesìJeefke¥Àie meeFì l³ee meeceeefpekeÀ ceeref[³ee mecetoe³e
menYeeieer nesleele DeeefCe DeeHeueer ceesnerce mJe³ebmesJekeÀ lemes®e osCeieeroej DeeefCe celes MeesOeC³eemeeþer l³eeb®ee
JeeHej keÀjC³eemeeþer GcesoJeej cnCetve DemebK³e ceeie& Deen sle.
meesMeue ceeref[³ee DeefOekeÀ DeeefCe DeefOekeÀ ueeskeÀefÒe³e efveJe[tve DeefOekeÀej DeeefCe mebHetCe&
jepekeÀer³e GcesoJeejebvee nesles. cnCetve osMe DeeefCe meJe& HeeleUer Deensle.Fefê³eiees®ej meceLe&ve He[Iece keÀer
DeeM®e³e&keÀejkeÀ #ecelee u e#eele meg© nesle Deens. Heefnu³ee Fbìjvesì DeeOeer ueebye efveJe[tve Deeues Deieoer
keÀe³ee&ue³eOeejkeÀ IeìkeÀ DeeefCe meceLe&keÀ Heesn®eC³eemeeþer meg©Jeele kesÀueer Deens. meeceeefpekeÀ ceeref[³ee
GÊece ÒekeÀejs jepekeÀer³e ceesnerce ceoleermeeþer le³ee j Deens keÀejCe npeejes meceLe&keÀ lelkeÀeU DeeefCe Yesì
mebHekeÀe&le jenC³eemeeþer metueYe ceeie& keÀOeer®e veJnles. HetJeea jepekeÀer³e ceesnerce, peeefnjele DeMee ceesþîee
ÒeceeCeeJej cesue met®eer DeeefCe mJe³eb®eefuele HeÀesve keÀe@ue cesnveleer keÀec es menYeeieer Demeleevee, meesMeue
ceeref[³ee letcner yeensj ³esCes keÀener keÀermì^eskeÌme DeeHeu³ee meceLe&keÀeb®³ee Òel³eskeÀ SkeÀ yeensj Heesnes®et osles.
meeceeefpekeÀ ceeref[³ee Fbìjvesì oewN³eeJej neslee pejer F& -cesue listbuiling DeeHeu³ee
Cons itituents vee[er Jej yeesì þsJetve DeeefCe DeeHeu³ee jepekeÀer³e ceeref[³ee DeeHeCe DeefOekeÀ Hewmes
DeeefCe DeeHeu³ee keÀuHevee SkeÀ FMeeje meceLe&ve Jee{efJeC³ee®eer ceole keÀ© MekeÀlees. ns lees mJele:®³ee
[esUîeebveer DeeHeCe meebiet MekeÀlee. meg©Jeel eeruee DeeHeCe DeeHeu³ee meeceeefpekeÀ ceeref[³ee Keeueer
J³eJemLeeefHele keÀjC³eemeeþer oesvner efce$e mebJeeo keÀjC³eemeeþer ³eeuee le³eej keÀjC³eemeeþer peeCetve
IesC³eemeeþer Lees[s keÀece þsJeues Deens DeeefCe DeeHeCe HetCe&HeCes DeeHeCe efveJe[CetkeÀ efoJeMeer efJepe³e ceole
keÀjC³eemeeþer SkeÀ meeOeve cnCetve meesMeue ceeref[³ee®ee HeÀe³eoe IesC³eemeeþer jepekeÀer³e ceesnerce JesyemeeFì
DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens Demes ceuee Jeeìle veener. SkeÀ JesyemeeFì ef[Pee³evej Yee[îeeves IesT MekeÀle
veener. je pekeÀer³e GcesoJeejebveer ÒeYeeJeerHeCes JeeHejues peeT MekeÀles. YeefJe<³eele u e@yeceO³es Deecner HesÀmeyetkeÀ,
eqìdJeìj DeeefCe ³et ìtîeye efJeefMe<ì meeceeefpekeÀ ceeref[³ee meeFìdme DeeHeCe celes efceUefJeC³eemeeþer l³eebveemunotes.in

Page 124

124JeeHe©ve yeoue ceeefnle Dem eCes DeeJeM³ekeÀ meJe& keÀener meebietve ue#e keWÀefêle keÀjCeeje Deensle leesHe³e¥le ³ee
meeFìJej Yesì osTve DeeefCe l³eeb®³ee ceeO³eceeletve ve@efJniesì keÀ©ve DeeHeu³ee mJele:®³ee JesUer
meeceeefpekeÀ ceeref[³ee yeoue efMekeÀCes.
mebueive peeefnjele (Attached Advertisement) :
mebueive peeefnjele kebÀHev³ee yeer 2 yeer keÀener GÐeesie kebÀHev³ee keÀer keÀe³ee&Jej ue#³emeeþer SkeÀ
MeeqkeÌleMeeueer ceb®e Deens. J³eJemee³e J³eeJemeeef³ekeÀ uee@ie Jej mebueive Òel³eskeÀ efoJeme J³eJemee³e Dee³eesefpele
keÀjCes, peeefnjele ceeO³eceeletve Deecner ueies®e Deepe mebyebefOele npeejes ueeskeÀ ue#e þsJet MekeÀlees Deecner
peeefnjeleer DeeefCe Òee³eesefpele ceeO³eceeletve DeeHeu³ee yuee@ie efkebÀJee JesyemeeF&ì jnoejer mebueive peeefnjele
JeeHejlees.
DeeHeueer Ò eieleer leHeemee :
1) DecesefjkeÀe DeeefCe Yeejleer³e efveJe[CetkeÀerleerue meceepe ceeO³eceeb®eer YetefcekeÀe meebiee.
8.5 meceepe ceeO³eceeb®³ee jepekeÀejCeeleerue JeeHejeb®es HeÀe³eos -leesìs
jepekeÀejCeer vesl³eebvee meesMeue ceeref[³eeJe j DemeCeb DeeÊee®³ee keÀeUe®eer DeefveJee³e& iejpe Peeueer
Deens. efleLeb vemeCeb keÀeUeyejesyej vemeu³ee®eb ue#eCe ceeveueb peele. l³eecegUs keÀeUeve efvecee&Ce kesÀuesue ns
ceeO³ece meceepeeve DeeHeueme keÀjCe mJeeYeeefJekeÀ Deens. ns ceeO³ece DeeÊee®³ee meceepe cevee®ee Deejmee
Deens. yeouel³ee jepekeÀejCeeuee mecepetve Iesleevee meesMeue ceeref[³eeuee JeieUtve Heg{s peelee ³esle veener.
meO³ee®³ee keÀeUele SketÀCe®e jepekeÀejCe Deve meceepekeÀejCe DeefOekeÀ mecekeÀeueerve nesle ®eeueue Deens
Deme SkeÀe yeepetuee JeeleeJejCe Deens. lej otmeN³ee yeepetuee ceeO³ecee®eb ueeskeÀMeenerleerue mLeeve Je cenÊJe,
jepekeÀejCeeMeer DeeHeues mebyebOe IeÆ keÀ© þsJeC³eele ns ceeO³ece ³eMemJeer Peeue Deens. ueeskeÀMeeefn p³ee
osMeele Deens, efleLeb efn yeeye meb³eteqkeÌ lekeÀ ceevee³euee nJeer. l³eecetUs ³ee oesvner #es$eeb®ee ietblee mecepetve
IesC³eele yeouel³ee jepekeÀejCee®ee JesOe o[uesuee Deens.
1) jepekeÀejCe HeefjJele&Meerue Demeleb,leme®eb ceeO³ece osKeerue melele yeouele Demeleele. meieUîeele
cenÊJee®eer yeeye cnCepes jepekeÀejCeeleerue HeefjJele&veele keÀeUe®eer YetefcekeÀe ceeO³ece yepeeJele Demeleele.
meesMeue ceeref[³ee ns Debeflecele: ceeO³ece Deens cee$e, cegÎe SJe{e®e Deens keÀer, jepekeÀejCe yeouele leMeer
ceeO³ece yeoueleele keÀe? ceeO³ece jepekeÀejCeeu ee yeoueJeleele keÀe? ³ee oesvner ÒeMveeb®eer GÊejb SkeÀe®e
JesUer neskeÀejeLeea Deve vekeÀejeLeea ³esleerue.
2) Deepe jepekeÀejCee®ee SketÀCe®e, keWÀêefyebot petv³ee cetu³eebHeemetve, ÒeleerkeÀebHeemetve Je efve<þebHeemetve
otmejerkeÀ[s mejkeÀuesuee Deen s. l³ee mejkeÀC³ee®³ee cetUeMeer mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ kebÀieesjs Deensle.munotes.in

Page 125

125l³ee oesvner meboYee&letve meesMeue ceeref[³ee®ee ÒeYeeJe DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀlee Deepe®³ee jepekeÀejCeele
keÀMeer efomeles ns HeenCe cenÊJee®e Deens.
meesMeue ceeref[³ee pemeb keÀeUe®eb osCeb Deens leme®e les meceepee®³ee mecekeÀeueerve Òeefleefyebyener
Deens. ³eece³es keÀeU ner iees<ì ÒeleerkeÀelcekeÀ DeLee&ves Deens. keÀejCe keÀeU ner DeMeer DeiebletkeÀHeCes pevceeuee
³esCeejer yeeye veener. keÀeU ns l³ee l³ee HeefjefmLeleerleerue meeceeefpekeÀ DeekeÀueveelegve DeeefCe DeekeÀDeekeÀejeuee ³esCeejer DeYeemeer mebkeÀuHevee Deens. meecetefnkeÀ ke=Àleer®eer YeeJevee ÒeJeenHeeflele nesles. l³eeletve
p³ee keÀMee®ee pevce nelees l³eeuee J³eeHekeÀ DeLee&veb keÀeU ceeveue peeleb meesMeue ceeref[³ee ns ÒekeÀjCe
DeMee®e He×leerveb pevceeuee Deeuesueb Deens. J³eeqkeÌlemJeeleb$³ee®³ee keÀuHevee meeceeefpekeÀ cetu³eebHes#ee meO³ee
Jej®e{ Peeu³ee Deensle. DeMee keÀeUele ns ceeO³ece pevceeuee Deeuesueb Deens. l³eeceg Us jepekeÀejCe
meceepekeÀejCe ³eeletve cetu³eeb®eer HeÀejkeÀle DeeefCe meesMeue ceeref[³ee ceev³elee HeeJeCeb ns SkeÀe®e keÀeUele
Ie[uesueb Deens. meO³ee®³ee keÀeUele yeoueeb®ee Jesie Jee{l³ee HeefjCeeceer DeeHemetkeÀ®e yeoueeb®eer ietbleeietble
osKeerue J ee{ueer. les mecepetve I³ee³euee DeefOekeÀ mecekeÀeueerve JneJe ueeiesue. l³ee®ee SkeÀ ÒecegKe Yeeie
meesMeue efceef[³ee Deens. lees meecetefnkeÀ DeekeÀHejosMeer Deens cee$e les Deepeefceleeru ee FlekebÀ osMeer Peeuesue Deens keÀer, peCet keÀener les DeeHeCe®e pevceeuee
Ieeleueb Deens. ³ee ceeO³eceeveb DeeHeu³ee osMeele pes keÀener ®eebieu³ee Deved JeeF&ì DeLee&veb Lewceeve Ieeleuesue
Deens, les Heenlee, l³eeletve jepekeÀejCe, GÐeesie, keÀjceCet keÀ, Deejesi³e keÀMeer peJeUHeeme meieUer®e #es$e
Heeoe¬eÀeble kesÀuesueer Deensle. ³ee meieUîeebvee meesMeue ceeref[³ee®eer iejpe Yeemele Deens. efkebÀyengvee ceeO³ece
cnCetve l³ee®ee oyeeJe Jee{le Demeu³eeve les DeHeefjne³e& Deens. ³ee ceeO³eceeveb SkeÀe ®e JesUer meceepee®e
pesJe{ ÒeyeesOeve ®eeueJeue Deens, lesJe{er®e keÀeefn IeìkeÀeb®eer yeoveeceerner ³ee ceeO³eceeb®³ee Deefve³ebef$ele
J³eJemLescegUs nesle Deens. peiee®³ee Jesieeyejesyej Deve yeoueeyejesyej ®eeuee³e®eb Demesue lej letcner meesMeue
ceeref[³eeJej Demeue®eb Heeefnpes. Yeejle veeJee®ee osMe yeouelees³e. lees melele yeouele Deeuesu³ee Deens HeCe
meesMeue ceeref[³ee®³ee jsìîeeveb lees DeefOekeÀ®e yeouelees³e Demeb YeemeJeuesueb Deens. keÀejCe ns ceeO³ece pes
Ie[leb, les meebieC³eele Òe®eb[ ³eM emJeer Peeuesueb Deens. l³ee®eyejesyej pes Ie[le veener les osKeerue
efleleke̳ee®e efkebÀyentvee DeefOekeÀ ieleerveb meebieC³eele ³ee ceeO³eceevee ³eMe mebHeeove kesÀuesueb Deens.
3) Ie[CeeN³ee iees<ìer Deve ve Ie[CeeN³ee iees<ìer ³eebvee jepekeÀejCeele Deleesveele cenÊJe Demeleb l³eele®e
jepekeÀejCeele JesU ner yeeyener KetHe cenÊJee®eer Demeles. meesMeue ceeref[³ee ³ee oesvner cenÊJee®³ee iees<ìeRvee
v³ee³e osC³eele lelHej Deens pes Ie[le veener les meesMeue ceeref[³ee ceesþîee efMeleeHeÀerveb Heej Hee [le
Demeu³eeveb ns Deepe®³ee OeesjCeelcekeÀ GHeêJeer jepekeÀejCeeleerue cenÊJee®eb ceeO³ece Peeue Deens.
mebkegÀef®ele jepekeÀejCeeuee pes nJeb Deens les meesMeue ceeref[³ee osle Demeu³eeveb ³ee ceeO³eceeuee
DeefOekeÀ cenÊJe Deeuesueb Deens.
meesMe ue ceeref[³ee ns meJee&Lee&ve ÒeYeeJeer ceeO³ece Deens. ³eeceO³es HesÀmeyetkeÀ, eqìdJeìj, Jne@ìmedDe@He
ner meesMeue ceeref[³eeleerue ueeskeÀefÒe³e GHeceeO³ece Deensle. ³eeefMeJee³e osKeerue DeveskeÀ veJeveJeerve ÒekeÀej
pevceeuee Deeues Deensle, ³esle Dee nsle. ³ee ceeO³eceeveeb SkeÀe®e JesUer DeveskeÀ kebÀieesjs Deensle ³eeleu³ee
Òel³eskeÀ ceeO³eceeb®eer #ecelee Deve GHe³eesefielee JesieJesieUer Deens. ³ee ceeO³eceele cepeketÀj, efJnef[³ees ef®e$e
Deve keÀeìt &ve meejKes efJeefJeOe ÒekeÀej JesieJesieUîee He ×leerveb neleeUlee ³esleele.munotes.in

Page 126

1264) HeÀejmeb efJeMesmecetne®ebner Deens. otmeN³ee yeepetveb efve³eb$eCe DeYeeJeer ns ceeO³ece ketÀCee®e®e veener. l³eecegUs® e³ e e
ceeO³ecee®eer efJeMJeemeen&lee De[ieUerle meeHe[uesueer Deens. jepekeÀejCee®eer efJeMJeemeen&leener DeMeer®e
Demeles. ³ee ceeO³eceeletve HeÀej HeìkeÀve DeeHeuesHeCe meeOelee ³esle. eflelekeÀer®e HeìkeÀve keÀìtleeosKeerue ns
ceeO³ece efvecee&Ce keÀ© M ekeÀle. mecepe Deve iewjmecepe DeefOekeÀ .
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meceepe ceeO³eceeb®es jepekeÀer³e HeÀe³eos leesìs efuene.
8.6 meejebMe
DeeOegefvekeÀ keÀeUele meceepe ceeO³eceeb®ee JeeHej meeceeefpekeÀ peerJevee®³ee Òel³eskeÀ #es $eele kesÀuee
peele Deens. l³eeme jepekeÀer³e #es$e ner DeHeJeeo DemeCeej veener. DeeOegefvekeÀ keÀeUele jepekeÀer³e
#es$eeleerue GcesoJeejer ossle Demeleevee l³eeb®eer meceepe ceeO³eceeleerue efkeÀleer efce$e DeeefCe ®eenles Deensle. lees
efkeÀleer meecee efpekeÀ ceeO³eceeleerue ieìebMeer (ie=He) pees[uesuee Deens. ³ee yeeyeer HeCe Flej jepekeÀer³e Hewuet
ÒeceeCes leHeemeues peele Deens. DecesefjkesÀleerue ì^cHe DeeefCe efnueìer ³eeb®eer efveJe[CetkeÀ efouueerleerue DejefJebo
kesÀpejerJeeue ³eebveer mebHeeo ve kesÀuesuee efJeOeeve meYesleerue efJepe³e DeeefCe vejWê ceesoer ³eebveer 2014 ®eer
efpebkeÀuesueer efveJe[CetkeÀ lemes®e l³eeb®³ee jepekeÀejYeejeJej nesle Demeuesueer efìkeÀe Ðee. meJe& yeepet ceO³es
kesÀJeU meceepe ceeO³eceeb®ee Òe®eej DeeefCe Òemeeje® ee menYeeie Deens. ueeskeÀebvee DeeHeuesmes keÀjC³eemeeþer
p³ee ÒeceeCes jepekeÀer³e ueeskeÀ [eJeHes®e le³eej keÀ©ve meceepe ceeO³eceeb®ee JeeHej kesÀuee peele Deens. lemee®e
jepekeÀer³e efJejesOekeÀebkeÀ[tve meÊeeOeejebvee keÀeW[erle HekeÀ[C³eemeeþer HeCe Ke®e& kesÀuee peele Deens. Hejblet
keÀOeerkeÀOeer ®eebieu³ee jepekeÀer³e vesl³ee®³ee efJejesOeele Òe®eejemeeþer HeCe iewjmecepe HemejJeCeejs mebosMe
HeeþJeues peele Demeleele. ³eecegUs DeveskeÀeb®es jepekeÀer³e keÀjerDej mebHeJeC³ee®ee [eJe HeCe DeeKeues peele
Deensle. ³eecegUs jepekeÀer³e #es$eeleerue mel³e DeeefCe Demel³e ³ee®es JemlegefmLeleer mJe©He mecepeCes keÀefþCe
nesle Deens. meceepe ceeO³eces ner ®eebieues DeeefCe JeeF&ì efJe®eej HemejJeC³eemeeþer JeeHejueer peele Deens. HeCe
pevelesves ³eemeeþer [esUmeHeCes Heengve®e DeeHeu³ee jep³e efkebÀJee je<ì^e®ee veslee efveJe[ keÀjCes keÀeUe®eer
iejpe Deens.
8.7 DeY³eemee®es ÒeÍve
1) meceepe ceeO³ecee®³ee Jee{l³ee ÒeYeeJeele nesCeeN³ee jepekeÀer³e efveJe[CetkeÀeb®eer Lees[ke̳eele ®e®ee& keÀje.
2) jepek eÀer³e cele yeoue keÀjC³eele meceepe ceeO³eceeb®eer Jee{leer YetefcekeÀe Lees[ke̳eele meebiee.
3) jepekeÀer³e efveJe[CetkeÀerleerue meceepeceeO³eceeb®ee JeeHeje®es HeÀe³eos DeeefCe leesìs meebiee.munotes.in

Page 127

1274) efìHee efuene.
De) 2014 ®eer ueeskeÀmeYee efveJe[Cet keÀ
ye) DecesefjkesÀleerue ì^cHe DeeefCe efnuejer®eer efveJe[CetkeÀ
keÀ) jepekeÀer³e iewjmecepee®es Òe®eej
8.8 meboYe& met®eer
1.Schaeffer and Lamn (1998) Sociology, McGraw Hill.
2.Macionis John (2005) Sociology (10thEdition) Prentce Hall.
3.Jalia Janu and David Jany (2005) Dictionary of Sociology
Colline
4.yeesje[s mepexjeJe (2017) meceepeMeem$e efvejeueer ÒekeÀeMeve HegCes.

munotes.in

Page 128

128vecegvee ÒeMveHeef$ekeÀe
met®evee : 1) keÀesCelesner Hee®e ÒeMve mees[Jee.
2) meJe& ÒeMveebvee meceeve iegCe Deensle (Òel³eskeÀer 20 iegCe)
1) keÀesCelesner oesve GHeÒeMve mees[Jee.
De) meceepeMeem$eeleerue efJeefJeOe ¢ef <ìkeÀesveebJej ®e®ee& keÀje. l³eeHewkeÀer keÀesCelee ¢ef<ìkeÀesve legcneuee
cenÊJee®ee Jeeìlees Je keÀe Jeeìlees? ns mHe<ì keÀje. (10 iegCe)
ye) SKeeÐee®eer meceepe DeeefCe meeceeefpekeÀ mecem³ee ³ee yeÎue®eer meceepe efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer
meceepe Meem$eer³e ¢ef<ìkeÀesve DeeefCe meeceeefpekeÀ keÀuHevee ³eeb®eer keÀMeer ceole nesles ³ee®es meKeesue
Hejer#eCe keÀje. (10 iegCe)
keÀ) meceepeMeem$ee®es meceepeeleerue meJe&meeOeejCe cenÊJe, efJeMesþUkeÀHeCes mHe<ì keÀje. (10 iegCe)
2)keÀesCelesner oesve GHeÒeMve mees[Jee.
De) meeceeefpekeÀ mebmLee cnCepes keÀe³e? l³ee®eer JewefMe<ìîes, keÀe³e& DeeefCe ÒekeÀej mHe<ì keÀje.
(10 iegCe)
ye) SkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee cnCetve Oecee&®es cetu³eceeHeve keÀje Dee efCe efle®es IeìkeÀ mHe<ì keÀje.
(10 iegCe)
keÀ) Jele&ceeve keÀeUele keÀewìgbefyekeÀ peerJeveeleerue HeefjJele&ve DeeefCe mecem³ee ³eeJej ®e®ee& keÀje.
(10 iegCe)
3)keÀesCelesner oesve GHeÒeMve mees[Jee.
De) mebmke=Àleer®eer J³eeK³ee meebiee. efle®³ee JewefMe<ìîeebJej ®e®ee& keÀje. (10 iegCe)
ye) meceepe DeeefCe mebmke=Àleer ³eebleerue mebyebOe ³eeJej ®e®ee& keÀje. (10 iegCe)
keÀ) mebmke=Àleer®es IeìkeÀ ³eeJej ®e®ee& keÀje. (10 iegCe)
4)keÀesCelesner oesve GHeÒeMve mees[Jee.
De) meceepe ceeO³ece cnCepes keÀe³e? ceeO³ecee®es meeceeefpekeÀ cenÊJe efkebÀJee Hewuet mHe<ì keÀje.
(10 iegCe)
ye) meceepe ceeO³ece DeeefCe jepekeÀejCe ³eeb®³eeleerue DeeblejmebyebOe oMe&Jee. (10 iegCe)
keÀ) efJeHeCev e DeeefCe peeefnjeleerkeÀjCe ³eemeeþer meceepe ceeO³ecee®ee GHe³eesie keÀmee kesÀuee peelees, ns
mHe<ì keÀje. (10 iegCe)
5)keÀesCel³eener oesneWJej ìerHee efuene.
De) meeceeefpekeÀ keÀuHevee (10 iegCe)
ye) mJe-mecetnÞes<þleeJeeo (10 iegCe)
keÀ) jepekeÀer³e keÀ#ee (jepekeÀer³e mHeskeÌì^ce)  (10 iegCe)
[) meceepe ceeO³ecee®ee HeefjCeece (10 iegCe) 
munotes.in